Ka Ulu Hoi

“I ka ʻōlelo nō ke ola, I ka ʻōlelo nō ka make.” I ka wā kamaliʻi au i lohe ai i kēia ʻōlelo noʻeau a ʻupu aʻe hoʻi kēia nīnau “He aha ka waiwai o ka ʻōlelo?” Ua ʻōlelo mai koʻu makuahine iaʻu, “Mai poina nā inoa Hawaiʻi o nā wahi pana no ka mea, aia nā moʻolelo i loko o kēia mau inoa. Ma laila e ʻike ai i ke ʻano o kēia mau wahi pana i ka wā kahiko a hiki paha i kēia mau lā.” Ma hope o koʻu lohe ʻana i kēia ʻōlelo, ua maopopo iaʻu ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā inoa Hawaiʻi. ʻO wai kākou inā nele kākou i ka inoa ʻole? E makemake anei kākou i nā inoa kapakapa i hāʻawi ʻia mai e ka poʻe haole? A i ʻole e hoʻomau kākou i ka inoa i hāʻawi ʻia e ko kākou mau kūpuna me ka manaʻo nui ona? Inā e ola mau nā inoa Hawaiʻi e ola mau nō hoʻi ka moʻolelo o ua mau inoa nei. Akā inā e make nā inoa, a laila e hala pū aku ka moʻolelo me ia.

ʻEhā makahiki aku nei, ua hoʻomaka au i ke kahanalu ʻana ma Oʻahu nei a ma o ia hana, hoʻomanaʻo hou au i nā ʻōlelo a koʻu makuahine a me ka waiwai o nā inoa. Launa akula au me koʻu mau hoanoho a hōʻike maila lākou i kekahi mau kūlana nalu. Kahanalu akula au ma nā wahi e kapa ʻia nei ʻo Sandy’s, Pray for Sets, Pipeline, a me Point Panics. ʻAʻole au i noʻonoʻo e pili ana i nā inoa Hawaiʻi o ua mau kūlana nalu nei a hiki i koʻu lohe ʻana i nā inoa ʻo Awāwamalu (Sandy’s) a me Mākua (Pray for Sets), a pēlā aku. A ua nalu iho au, he aha ka manaʻo o kēia mau kahakai, a hoʻomanaʻo wau i ka mea i haʻi ʻia mai e koʻu makuahine: “Mai poina nā inoa Hawaiʻi.” No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, eia nā inoa Hawaiʻi o kaʻu mau kūlana nalu punahele ma Oʻahu nei.

Aia kekahi kūlana nalu ma ke one o ka ʻaekai hema ʻo Point Panics ka inoa haole a ʻo Kewalo ka inoa Hawaiʻi. ʻO ke kani o ka uē ka manaʻo o ua inoa nei. I ka wā kahiko, ma laila i hoʻopiholo ʻia ai nā kauwā. No laila, ua kapa ʻia kēia wahi ʻo Kewalo no ka leo o nā kānaka i hoʻopiholo ʻia, a lohe ʻia e nā kānaka. Eia hoʻi, he ʻāina pūnana ʻo Kewalo no Kapoʻi, ʻo ia hoʻi ka pueo i kaua me ka Mōʻī Kākuhihewa. Ua hui pū nā pueo mai ke one ʻeleʻele o Puna a hiki i ke kai ʻo Polihale. Hiki iā ʻoe ke heluhelu i kēia moʻolelo i kapa ʻia ʻo “Kapoʻi a me Kākuhihewa.” I kēia mau lā ʻo nā mea kahanalu kino wale nō ke heʻe i kēia kūlana nalu.

Ma ka hulina o ka moku e puka ai ka lā, aia kekahi kūlana nalu ʻo Sandy’s. ʻO Broke Neck Beach kekahi inoa, a ʻo ʻAwāwamalu ka inoa Hawaiʻi. I kēia mau lā nui ka poʻe e kahanalu kino i ia nalu ʻaʻai. He mōakāka ka manaʻo o kēia inoa Hawaiʻi—he awāwa nō i malu mai.

Ma ka hulina ʻākau o ka mokupuni, aia ke kūlana nalu kaulana ʻo ʻEhukai, ʻo ia hoʻi ʻo Pipeline. I ka hoʻoilo, piʻi aʻe ka nalu a kiʻekiʻe ma kēia kapakai o Oʻahu. Ma muli o kēia mau nalu nui uhi mau ʻia ka ʻāina i ka ʻehukai. E kapa kākou iā ia i ua inoa nei a ola ka moʻolelo o ʻEhukai.

Mai kahi e welo ai ka lā i Waiʻanae, aia kekahi kūlana nalu ʻo Mākua. ʻŌlelo ʻia ua hānau ʻia ke kanaka mua ma Mākua e ka poʻe i noho ma ia wahi. No laila ua kapa ʻia kēia ahupuaʻa ʻo Mākua. Ma muli o ka lolelua ʻana o nā nalu i kēia mau lā e lohe ʻia paha kekahi inoa haole ʻo Pray for Sets. Akā, ʻo ka inoa kamaʻāina, ʻo ia hoʻi ʻo Mākua, kahi e pili ai ʻo uka a me kai.

Aia i nā inoa Hawaiʻi ka manaʻo, ka moʻolelo, ka mana, a me nā hiʻohiʻona o kēia mau wahi. Mai kāhea kākou i kēia mau wahi i nā inoa malihini o huki ʻia auaneʻi ko lākou mana a lilo akula. Wahi a Kumu Haʻalilio Solomon “I ka wā e loli ai nā inoa ʻāina, pēlā e loli ai ko lākou mau wahi, ko lākou mau manaʻo, a me ko lākou mau pono.” Mai poina ka inoa Hawaiʻi ʻo ka inoa ia e ola ai ka ʻāina a e ola ai nō hoʻi kākou.

​© Kanikapila Chong 2022