< hoʻi hope E Mālama iā Lēʻahi! Yuko Uchida 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa aloha o Lēʻahi! Hīmeni mau ʻia ke mele ʻo “Kaimana Hila” e nā puʻukani he nui. He mele kaulana ia i haku ʻia e Charles E. King. I ke mele ʻo “Kaimana Hila,” hīmeni ʻia, “ʻIke i ka nani o Kaimana Hila / Kaimana Hila / Kau mai i luna.” Ua piʻi pinepine naʻe ka poʻe kahiko i luna o Lēʻahi e like me ka poʻe i kēia manawa? ʻAʻole paha, a leʻaleʻa ke kanaka kahiko i ka nānā wale ʻana nō iā Lēʻahi, e like me kēia mele. No ke kaulana loa o Lēʻahi, nui nā mea kipa i kēia manawa, a nui nā hihia o laila. He wahi nūhou kaʻu e pili ana no ka mālama ʻana i kēia puʻu kaulana. No kona nani i kipa nui ʻia ai ʻo Lēʻahi e ka nui lehulehu. Akā, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻāina ma luna o ka mauna. Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, loaʻa ka hihia i ka mauna. ʻEhia kānaka e piʻi i ka puʻu ʻo Lēʻahi i hoʻokahi lā? He ʻeono kaukani kānaka i kipa mai i ka lā hoʻokahi! Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, hele a lepo ka ʻāina. ʻEhia kānaka i hoʻopakele ʻia e ka hui kōkua ma Lēʻahi? Nui ka poʻe i hoʻopakele ʻia ma laila, no ka mea, hele lākou me ke kuleana ʻole. Pilikia nō hoʻi i ka lāʻau ulu hewa. Inā lawe nā mea piʻi puʻu i kekahi hua kanu i ko lākou mau kāmaʻa, lū ʻia paha ka hua kanu o ka lāʻau haole ma luna o ka mauna. ʻAkahi nō a kūkala ʻia kekahi lula hou e pili ana no Lēʻahi. I Mei 2022 i kūkala ʻia ai kēia lula. Ma mua o kēia lula hou, ua uku ka mea kipa i hoʻokahi kālā ma ke ʻano he uku komo. Inā piʻi ka mea kipa iā Lēʻahi i kēia manawa, uku lākou i ka ʻelima kālā. Akā, ʻaʻole uku ke kamaʻāina o Hawaiʻi nei. He lula hou hoʻi kēia. Ma lalo o kēia lula hou, e hoʻopaʻa ka mea piʻi puʻu i manawa e kipa ai iā Leahi. Inā he kamaʻāina, ʻaʻole koi ʻia ka hoʻopaʻa manawa ʻana. A pipiʻi ka uku no ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa ma hope o ke kūkala ʻia ʻana o ka lula hou, no ka mea, nui nā kaʻa a me nā kaʻa ʻōhua o nā mea kipa. Inā pipiʻi ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa, emi ka nui ka poʻe e hele i Lēʻahi. ʻAe au i kēia mau lula hou no Lēʻahi. Ma hope o ka hoʻouna ʻana i kēia lula hou, ʻaʻole ʻike ʻia ka poʻe he nui a lehulehu ma luna o Lēʻahi. Ua emi nō hoʻi ka poʻe i hoʻopakele ʻia e ka hoʻopakele ola ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka lula hou. E ka mea heluhelu, e mālama kākou iā Lēʻahi!ʻĪ mai kaʻu kumu hula, “Inā aia ka ʻōpalapala ma ka mauna, e hoʻomaʻemaʻe kākou i ka ʻāina.” A, ʻī mai nō hoʻi ʻo ia, “Makemake ʻoukou e piʻi i ka mauna? No ke aha? Inā makemake ka poʻe e piʻi i ka mauna, e kūkulu ʻia ana ke alanui ma luna o ka mauna! ʻAʻole kūpono kēlā hana.” Nui nā hihia ma ka mauna, akā hiki iā kākou a pau ke kōkua. No laila, e hoʻomaʻemaʻe i ko kākou mau kāmaʻa ma mua o ka piʻi ʻana i nā mauna. E ʻohiʻohi ʻōpala. Nui ka ʻōpalapala o ke alanui ma luna o nā mauna. Inā hiki iā kākou ke hoʻoikaika kino i ko kākou hale a i ʻole ka hale haʻuki, mai kipa i nā mauna no ka hoʻoikaika kino ʻana. Inā makemake ʻoukou e nānā i ka ʻikena uʻi, nani nō hoʻi ka nānā ʻana i nā mauna mai kou wahi. Ma mua o ka hāliʻi ʻana o ka maʻi Covid, ua piʻi au i Lēʻahi i kēlā a me kēia mahina. Inā aia ka ʻōpalapala ma luna o ke ala ma Lēʻahi, hoʻomaʻemaʻe au. I koʻu manaʻo, he hana pololei kēia mau hana i Lēʻahi i kēlā manawa. Akā, ua aʻo mai au i koʻu hewa i kēia manawa. Inā piʻi pinepine au i Lēʻahi, loaʻa paha nā hihia ma laila. No laila, ua noʻonoʻo hou au, pehea e mālama ai iā Lēʻahi, no laila, ua koho au e piʻi ʻole hou i Lēʻahi. E nānā kākou i Lēʻahi mai ko kākou wahi e like me ke mele ʻo "Kaimana Hila." E mālama kākou iā Lēʻahi! © Yuko Uchida 2022 na Yuko Uchida ko mua ko hope

< hoʻi hope Nani Wale Keʻanae Hakualokualapa Bolacito 15 ʻOkakopa 2021 Aia i ke kuahiwi kū kilakila ʻo Haleakalā, i ka hulina hikina o ka mokupuni ʻo Maui, aia nō kahi kahawai e ʻauana ana ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Keʻanae. Ke hoʻomanaʻo nei au i ia ahupuaʻa aʻu i kamaʻāina loa ai i koʻu wā liʻiliʻi. He wahi nō hoʻi kēia e holoholo ai māua ʻo koʻu ʻohana i kēia mau lā. ʻAʻole kēia he ʻāina nui. Ma muli o kona liʻiliʻi, hele mākou a kamaʻāina i kēia ahupuaʻa holoʻokoʻa. Eia kekahi mau haliʻa aloha oʻu no kēia ahupuaʻa. Heleleʻi ka ua Lanihaʻahaʻa mai ka lani mai. I ka piha ʻana o ke awāwa momona i ka wai, e hānai ʻia ana nā mea ola a pau mai uka a ke kai. He mea kupaianaha kēia ʻuluʻulu laʻa ʻana o ka ua, e hānai ana i ke kahawai, nā lāʻau, a me nā kānaka o kēia ahupuaʻa. ʻO Palauhulu ka inoa o ia kahawai kamahaʻo e kahe ana ma ka ulu lāʻau paʻapū i kahi noho o nā puaʻa. I koʻu wā liʻiliʻi ʻo ia kahi e hahai ai mākou no ka hopu ʻana i ka puaʻa nui e hānai ai i koʻu ʻohana no nā pule e hiki mai ana. I ko mākou hahai ʻana a loaʻa he ʻelua mau puaʻa wale nō, ua lawa nā puaʻa e hānai ai iā mākou. Ma hope o ka hahai ʻana ua hoʻomaʻemaʻe mākou i ua kahawai nei. Hiolo ka wai a komo i kekahi luawai ma lalo o ka uapo kahiko. I ka wā e piha nui ai ka luawai, hiki ke lele mai ka uapo i loko o ke kiʻowai i lalo. Ma kahi o ka iwakālua kapuaʻi ka nuʻu mai luna mai o ka uapo a i ka wai ma lalo. E kipa pinepine aku mākou i kēia luawai i koʻu wā kamaliʻi. Leʻaleʻa a waiwai nā mea a ko mākou tūtū wahine i aʻo mai ai e pili ana i ua ʻāina lā. Ua kilo mākou i ka wai, ka lani, a me ka makani. Nānā ʻia ka lele ʻana mai o nā ʻōpae ma kaʻe o ua luawai nei. I ke kilo ʻana i kēia mau hiʻohiʻona o ka ʻāina, hiki ke ʻike i ka wā mua a me ka wā hope o kēia ahupuaʻa. ʻO ka mea nui o kona aʻo ʻana mai i kēia mau mea, i mea e hele ai mākou a kamaʻāina i ke ahupuaʻa ʻo Keʻanae. Wahi a kuʻu tūtū wahine, i ka wā kahiko he puʻuhonua ka luawai no nā kānaka e noho ma laila. Ma hope o ka ʻau ʻana i ka wai kamahaʻo, hele nō a mālie ke kanaka e like me nā mouo i ke kūʻono ʻo Nuaʻailua. E mau ana ka wai a hiki i ka papa loʻi e noho ana i ka ʻanemoku. I ka hōʻea ʻana o ka wai mai uka mai, e ʻauana aku ma waena o ia loʻi. Nui nā kalo ʻē aʻe e kupu wale ana ma kēia mau ʻāina pulu. Kakaʻikahi nā ʻohana e mālama i kēia mau loʻi. Nui ke aloha e hū mai ke noʻonoʻo e pili ana i ko kākou mau ʻāina. ʻO ka mea nui o ka hanohano ʻana o kēia mau wahi, na lākou nō i hānai mai, a hoʻoulu mai i ko kākou mau ʻano ponoʻī. E hoʻi hou kākou i kēia mau piko o ka lāhui e hoʻomanaʻo mai ana i nā mea kupaianaha o ka ʻāina. © Hakualokualapa Bolacito 2021 na Hakualokualapa Bolacito ko mua ko hope

< hoʻi hope Papa Iwakālua Iwakālua: Ka Puka Kula ʻana ma ka Pūnaewele Kalaninuiahi Wilson 1 ʻOkakopa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi, mai nā lehua ʻaʻala aʻo Lononuiākea a i nā pūpū hinuhinu aʻo Niʻihau. I kēlā me kēia makahiki, hui nā kānaka a puni ka honua e nānā maka ai i ka hanana kupaianaha i hana ʻia no nā makahiki he nui, ʻo ia hoʻi ka puka kula. He mea kūikawā nō hoʻi ka puka kula no nā ʻano mea like ʻole e hana ʻia ma mua o ka ʻaha puka: ʻo nā papahana ʻoe o ka papa alakaʻi, ʻo nā huakaʻi ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā, i kēia makahiki ua pūʻiwa nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i ka lohe ʻana i ka loaʻa ʻole o ia mau mea a pau pēia pū me ka puka kula. He au kūikawā kēia no nā kama o Hawaiʻi. I kēia makahiki ua hiki ʻole i nā haumāna papa alakaʻi a puni ka honua ke kiʻi lima aku i kā lākou palapala puka kula. Me kēlā manaʻo au e hāpai nei i kēia moʻolelo nūpepa nei no nā mea i hana ʻia e ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau no nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i mea e pani hakahaka ai no nā hanana maʻamau o ka puka kula. I mea hoʻākāka iā ʻoe e ka mea heluhelu, ke kākau nei au no koʻu ʻike i ka puka kula o kēia makahiki no ka mea he haumāna au ma ka papa iwakālua iwakālua ma ke kula ʻo Kamehameha Keaʻau. Ua lohe wale ʻia nā nēnē no ka puka kula ʻole ʻana, ma ke ʻano maoli, i ka mahina ʻo Malaki i kēia makahiki. I kēlā manawa ua mau nō ka ʻākoakoa ʻana o nā haumāna a me ke aloha ʻana kekahi i kekahi me ka pūliki, ka honi, a pēlā wale aku. I ka lā hope loa o ke kula maoli ua hoʻākoakoa mai nā kumu i kaʻu papa e haʻi iā mākou no ke kāpae ʻana i nā ʻano hanana puka kula like ʻole: ʻo ka ʻaha hulahula ʻoe, ʻo ka huakaʻi ʻoe i Maunaʻala , ʻo ka Baccalaureate ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā ua hoʻomaopopo nā kumu iā mākou e hoʻāʻo ana lākou e pani hakahaka i ia mau mea me nā hanana e hiki ke hana ʻia ma ka pūnaewele. Eia nā pani: Prom: Ma ke kula ʻo Kamehameha hoʻihoʻi ʻia ke kālā i hāʻawi mua ʻia no nā kikiki, a laila ua hāʻawi ʻia nā makana i kūʻai ʻia me ia kālā, e laʻa nā kīʻaha aniani a me nā apo lima. Ua hiki i nā haumāna ke hana i ka Prom ma ko lākou mau hale iho nō a paʻi i kiʻi e kaʻanalike ai ma ka papa pūnaewele. Mahalo i nā haumāna o ka papa haumāna aupuni no ka hoʻomākaukau ʻana i ia mau mea no kēia ʻaha hulahula. Pule puka kula: I ia pule, ua kono ʻia kekahi mau mea kaulana e komo i kā mākou papa zoom. ʻO Roman kekahi, no ka hui hīmeni ʻo Kolohe Kai. Ua haʻiʻōlelo ʻo iala no ka paʻakikī o ka puka kula ʻana a ua hīmeni iā mākou a pau. Mahalo i nā kumu a me ka poʻokumu no ka hoʻākoakoa ʻana mai i nā ʻano kānaka like ʻole e walaʻau me mākou ma kēia wā paʻakikī. Baccalaureate: Ua hoʻouna mai ke kula i ka ʻohana o kēlā me kēia haumāna puka kula i ka ʻaina ahiahi no ka pō o ka Baccalaureate. Ua nānā mākou i ka polokalamu Baccalaureate ma ka pūnaewele a ʻai pū i ka meaʻai i loaʻa no ia hanana. Mahalo i ko mākou kahu no kona mālama ʻana i ka Baccalaureate ma ka pūnaewele a no ka mālama ʻana i meaʻai na mākou. Maikaʻi ia mau pani hakahaka, akā ʻo ka nīnau i ʻupu aʻe i ka noʻonoʻo o nā haumāna a pau ʻo ia kēia, “Pehea ka puka kula?” No nā haumāna o ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau nei, ua nui aʻe nā nīnau i kupu mai i nā mahina he ʻekolu i noho ai kākou ma ka hale. Pehea mākou e hoʻihoʻi ai i nā pono hana o ke kula? Pehea e kiʻi ai i ka palapala puka kula? Hiki i ka ʻohana ke hele pū me mākou? E loaʻa ana he ʻaha maoli? Ua pūʻiwa mākou a pau i ka lohe ʻana i ka mahina ʻo Mei e puka kula ana mākou ma ke ʻano o ka paikau ma ke kaʻa. I nā pule ma mua pono o ka puka kula ua haʻi nā kumu iā mākou e kaʻapuni ana mākou i ke kula ma ke kaʻa e hoʻihoʻi ai i nā pono o ke kula a me ke kiʻi ʻana i nā ʻano mea like ʻole o ka puka kula, e laʻa hoʻi ka palapala puka kula, mai ke poʻokumu. I koʻu hōʻea ʻana i ke kula ma koʻu kaʻa me koʻu makuahine ma ka noho ma hope oʻu a me kaʻu ipo e kalaiwa ana, ua ʻike ʻia nā hōʻailona me nā QR code like ʻole ma mua o kēlā me kēia hale peʻa ma ʻō a ma ʻaneʻi i ke kula. ʻO ka hale peʻa mua kahi e hoʻihoʻi ʻia ai nā pono hana o ke kula: ʻo nā puke ʻoe, ʻo ke kamepiula ʻoe, ʻo nā lole hāʻuki ʻoe, a pēlā wale aku. A laila ua kaʻapuni hou mākou i nā hale peʻa ʻē aʻe me ka lolelole pū ʻana i ke QR code ma nā hōʻailona. A ma o ia QR code i hoʻokani ʻia ai ke mele o ka ʻaha puka kula, a me kēlā ua hoʻomaka au e uwē. Ua makana ʻia au i nā ʻano mea like ʻole e koʻu kahu, kaʻu kumu papa iwakālua iwakālua, kaʻu mau kumu hāʻuki, a laila ma ka hopena ua kiʻi au i kaʻu palapala puka kula mai kaʻu poʻokumu mai. Ma hope o kēlā ua hui mākou haumāna ma waho o ke kula e pūliki a aloha aku i nā hoa papa no ka puka kula ʻana, a laila ua kaʻapuni hou mākou ma ke ʻano he haumāna puka kula. Ua hoʻolele ʻia ka polokalamu ma ke kīwī i nānā ai nā haumāna i ko mākou puka kula ʻana a me ka hele wāwae ʻana e kiʻi i ka palapala puka kula. Hoʻomaopopo au i ka manawa i kāhea ʻia ai koʻu inoa e ke poʻokumu ua hoʻomaka māua ʻo koʻu mau mākua e uwē no ka hauʻoli i koʻu puka kula ʻana. ʻO kaʻu papa, ʻo ia ka papa iwakālua iwakālua, he ʻaʻaliʻi nō i kū i ka makani nui. A, ma hope o ke kō ʻana o nā mea a pau i haku hou ʻia, mai nā pani hakahaka ʻana o nā hanana a i ka puka kula ʻana ma ka pūnaewele, ʻaʻole au e makemake ana e kuapo i kekahi mea. Mai kēia hanana ua aʻo au i nā mea waiwai o ke ola: ʻo ke aloha ʻoe, ʻo ka hoʻomanawanui ʻoe, ʻo ka mālama ʻoe, ʻo ke kūpaʻa ʻoe, a pēlā wale aku. Me kēia mau mea waiwai e ulu ana nō mākou a hoʻopaʻa i nā haʻawina hou o ke kula nui. A makemake au e mahalo aku i koʻu ʻohana no ko lākou aloha ʻana iaʻu a no ka mālama ʻana i pāʻina liʻiliʻi no ka puka kula ʻana. E ʻole ke aloha o kuʻu ʻohana, holomua ai au a ola. A me kēlā manaʻo, he hea kēia i nā haumāna i puka kula i kēia makahiki kūikawā. He aha kāu mau hana ai i ia mau lā? A pehea ʻoe i ulu ai mai ia mau hanana ʻokoʻa o ka puka kula? Ke hana nei au i nā lā a pau a ke komo nei au i ke kula i Mānoa ma kaʻu kamepiula nei. No koʻu ulu ʻana, ua ʻike au i ka loli ʻana o ke ʻano huhū a pilikia o koʻu noʻonoʻo ma Malaki, a loaʻa ka hoʻomanawanui a aloha wale ma Mei, a mahalo au i kēia loli a me nā kaʻina hana i hiki ai au i kēia hopena. E hoʻomaopopo kākou i nā ʻāʻumeʻume o kēia au nele a no ka hiki ʻana iā kākou ke hoʻoikaika ma muli o ia hanana. He mahalo nō hoʻi kēia i kaʻu papa, ka papa ʻo Hīhīmanu a Kāne, no ko ʻoukou holomua ʻana ma nā wā paʻakikī a no ke aloha ʻana o kekahi i kekahi i mea e ulu ai ke aloha o ka poʻe Hawaiʻi. “Lele mua ka hīhīmanu me he manu lā”. E lele wale kākou a hoʻokō i nā ʻano mea like ʻole o ke ola, ke hāʻule kākou, e lanakila kākou, akā e lele wale kākou i luna e ulu hou aʻe ai nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi nei. © Kalaninuiahi Wilson 2020 na Kalaninuiahi Wilson ko mua ko hope

< hoʻi hope E Mālama iā Lēʻahi! Yuko Uchida 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa aloha o Lēʻahi! Hīmeni mau ʻia ke mele ʻo “Kaimana Hila” e nā puʻukani he nui. He mele kaulana ia i haku ʻia e Charles E. King. I ke mele ʻo “Kaimana Hila,” hīmeni ʻia, “ʻIke i ka nani o Kaimana Hila / Kaimana Hila / Kau mai i luna.” Ua piʻi pinepine naʻe ka poʻe kahiko i luna o Lēʻahi e like me ka poʻe i kēia manawa? ʻAʻole paha, a leʻaleʻa ke kanaka kahiko i ka nānā wale ʻana nō iā Lēʻahi, e like me kēia mele. No ke kaulana loa o Lēʻahi, nui nā mea kipa i kēia manawa, a nui nā hihia o laila. He wahi nūhou kaʻu e pili ana no ka mālama ʻana i kēia puʻu kaulana. No kona nani i kipa nui ʻia ai ʻo Lēʻahi e ka nui lehulehu. Akā, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻāina ma luna o ka mauna. Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, loaʻa ka hihia i ka mauna. ʻEhia kānaka e piʻi i ka puʻu ʻo Lēʻahi i hoʻokahi lā? He ʻeono kaukani kānaka i kipa mai i ka lā hoʻokahi! Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, hele a lepo ka ʻāina. ʻEhia kānaka i hoʻopakele ʻia e ka hui kōkua ma Lēʻahi? Nui ka poʻe i hoʻopakele ʻia ma laila, no ka mea, hele lākou me ke kuleana ʻole. Pilikia nō hoʻi i ka lāʻau ulu hewa. Inā lawe nā mea piʻi puʻu i kekahi hua kanu i ko lākou mau kāmaʻa, lū ʻia paha ka hua kanu o ka lāʻau haole ma luna o ka mauna. ʻAkahi nō a kūkala ʻia kekahi lula hou e pili ana no Lēʻahi. I Mei 2022 i kūkala ʻia ai kēia lula. Ma mua o kēia lula hou, ua uku ka mea kipa i hoʻokahi kālā ma ke ʻano he uku komo. Inā piʻi ka mea kipa iā Lēʻahi i kēia manawa, uku lākou i ka ʻelima kālā. Akā, ʻaʻole uku ke kamaʻāina o Hawaiʻi nei. He lula hou hoʻi kēia. Ma lalo o kēia lula hou, e hoʻopaʻa ka mea piʻi puʻu i manawa e kipa ai iā Leahi. Inā he kamaʻāina, ʻaʻole koi ʻia ka hoʻopaʻa manawa ʻana. A pipiʻi ka uku no ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa ma hope o ke kūkala ʻia ʻana o ka lula hou, no ka mea, nui nā kaʻa a me nā kaʻa ʻōhua o nā mea kipa. Inā pipiʻi ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa, emi ka nui ka poʻe e hele i Lēʻahi. ʻAe au i kēia mau lula hou no Lēʻahi. Ma hope o ka hoʻouna ʻana i kēia lula hou, ʻaʻole ʻike ʻia ka poʻe he nui a lehulehu ma luna o Lēʻahi. Ua emi nō hoʻi ka poʻe i hoʻopakele ʻia e ka hoʻopakele ola ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka lula hou. E ka mea heluhelu, e mālama kākou iā Lēʻahi!ʻĪ mai kaʻu kumu hula, “Inā aia ka ʻōpalapala ma ka mauna, e hoʻomaʻemaʻe kākou i ka ʻāina.” A, ʻī mai nō hoʻi ʻo ia, “Makemake ʻoukou e piʻi i ka mauna? No ke aha? Inā makemake ka poʻe e piʻi i ka mauna, e kūkulu ʻia ana ke alanui ma luna o ka mauna! ʻAʻole kūpono kēlā hana.” Nui nā hihia ma ka mauna, akā hiki iā kākou a pau ke kōkua. No laila, e hoʻomaʻemaʻe i ko kākou mau kāmaʻa ma mua o ka piʻi ʻana i nā mauna. E ʻohiʻohi ʻōpala. Nui ka ʻōpalapala o ke alanui ma luna o nā mauna. Inā hiki iā kākou ke hoʻoikaika kino i ko kākou hale a i ʻole ka hale haʻuki, mai kipa i nā mauna no ka hoʻoikaika kino ʻana. Inā makemake ʻoukou e nānā i ka ʻikena uʻi, nani nō hoʻi ka nānā ʻana i nā mauna mai kou wahi. Ma mua o ka hāliʻi ʻana o ka maʻi Covid, ua piʻi au i Lēʻahi i kēlā a me kēia mahina. Inā aia ka ʻōpalapala ma luna o ke ala ma Lēʻahi, hoʻomaʻemaʻe au. I koʻu manaʻo, he hana pololei kēia mau hana i Lēʻahi i kēlā manawa. Akā, ua aʻo mai au i koʻu hewa i kēia manawa. Inā piʻi pinepine au i Lēʻahi, loaʻa paha nā hihia ma laila. No laila, ua noʻonoʻo hou au, pehea e mālama ai iā Lēʻahi, no laila, ua koho au e piʻi ʻole hou i Lēʻahi. E nānā kākou i Lēʻahi mai ko kākou wahi e like me ke mele ʻo "Kaimana Hila." E mālama kākou iā Lēʻahi! © Yuko Uchida 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. Piha kēia puke i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka poʻe Potawatomi i pili i ka ʻāina, a me ka mahalo ʻana i nā mea ola a puni kākou. ʻO kekahi mea hoihoi o kēia puke, he mau haʻawina koʻikoʻi ko kēia mau moʻolelo e aʻo a e hoʻopilipili aku ai kākou kānaka. ʻOkoʻa ka Hawaiʻi, a ʻokoʻa ka poʻe Potawatomi, eia naʻe he mau wai like nō ko nā lāhui ʻelua. ʻO kekahi wai like ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama nā ʻIlikini o ʻAmelika i ka ʻāina e like me ka Hawaiʻi. Ma muli o ke kūlana akua o ka ʻāina i hoʻopili ai lākou i ke ʻano o ka ulu ʻana o nā lāʻau a me nā holoholona. Ma kēia ʻatikala nūpepa nei, e haʻi hou aku ana wau i ka moʻolelo Potawatomi no nā kumulāʻau Pikana (Pecan). He mau kumulāʻau koʻikoʻi loa nā Pikana i ka poʻe ʻIlikini ʻoiai hiki ke mālama ʻia ʻo ia a hiki i ka wā hoʻoilo, ka wā wī hoʻi. ʻOkoʻa naʻe nā hua Pikana a ʻokoʻa nā ʻŌhelo Papa a me ia ʻano hua. Hiki ke ʻai ʻia nā ʻŌhelo Papa i ia manawa ʻānō, ma hope pono o ka ʻohiʻohi ʻana aku. ʻO nā hua Pikana naʻe, he hua ia e ʻai ai ma hope loa o kona ʻohiʻohi ʻia ʻana. Paila ʻia nā Pikana, a hana ʻia he Pikana paka e ʻai ai ma ka wā hoʻoilo. ʻO ka mea ʻāpiki o kēia mau kumulāʻau, ʻaʻole lākou hua mai i kēlā a me kēia makahiki, a ʻaʻohe wā kū mau e hua mai ai lākou. Eia naʻe, ke hua mai lākou, ua ʻeu nā hua Pikana. Hua mai nā kumulāʻau a pau o ka ulu Pikana i ka wā like. I ka wā e hua ai lākou a pau, ʻai ʻia e nā Kiulela a māʻona maila, a hoʻomaka ka ulu ʻana o ka heluna o nā Kiulela. I ka nui ʻana mai o nā Kiulela, māʻona mai nā ʻIo i ka ʻai Kiulela. Pēlā pū me nā ʻAlopeka. Ma ka nui ʻana o ka heluna ʻIo, māʻona mai nā ʻAlopeka i ka ʻai ʻIo. Ke hua pū mai nā kumulāʻau Pikana, lawa nā hua e hauʻoli ai nā holoholona a pau a puni nā ulu Pikana. Ma muli o ka nui loa o nā hua i hāʻule ma ka wā like, lawa pū ka heluna hua i koe e ulu ai lākou i mau kumulāʻau Pikana hou aku. E like me nā mea ola ʻē aʻe o ka honua nei, he mau kumulāʻau Pikana e hoʻopili ʻole ana i ka hapa nui o nā kumu Pikana. ʻAʻole lākou hua pū i ka wā like e hua ai nā kumulāʻau Pikana ʻē aʻe. Hua koke mai kekahi, a hua lohi mai kekahi. Ma muli o ko kēia mau kumulāʻau Pikana hua ʻole ʻana ma ka wā e hua pū ai ka hapa nui o nā kumulāʻau ʻē aʻe, ʻai pau ʻia nā hua. ʻAi ʻia nā hua a pau e nā Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau Pikana hou aku ma ia wahi. ʻO ke alulike ʻana ka mea e ola ai nā ulu Pikana. Ke hua pū nā kumulāʻau, ola nā holoholona a pau a puni lākou, a lawa nā hua i koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. I ka hua kaʻawale ʻana o nā kumulāʻau, māʻona mai kekahi mau Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. ʻO ka waiwai o ke alu like ʻana ka haʻawina koʻikoʻi loa o kēia moʻolelo. I ka hua pū ʻana o nā kumulāʻau a pau i ka wā like ka mea e māʻona ai nā holoholona a pau a puni lākou. Like ka pōmaikaʻi no kākou poʻe Kānaka. E hua pū kākou i ka wā like. ʻO nā hana a pau a kākou e hana ai i mea e ola ai ka ʻike a me ke kuanaʻike o ko kākou lāhui ka hua. Inā hana kākou a pau pū no ke kumu like, e loli ana ka nohona a maikaʻi aʻe. Keu hoʻi i kēia au a kākou e noho ai ma lalo o ka lima ikaika o ʻAmelika, paʻakikī ke ola ʻana o nā loina kahiko inā ʻaʻole kākou a pau e alu pū. ʻO ka nui kānaka ka mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka ʻike. ʻAʻole kākou e kū hoʻokahi a hana wale nō e like me ko kākou makemake me ka nānā ʻole ʻana aku i ka mea e pono ai ka lāhui. E kakali i ka hapa nui o ka lāhui, a i ka mākaukau ʻana o kākou a pau, a laila kākou e hua pū ai. Pēia pū ka poʻe e ulolohi ana i hope. E wiki mai ʻapa nei. E hōʻeleu aku, a e hui pū me ka lāhui. I ka wā i alulike ai nā kumulāʻau, ua nui ka loli o nā holoholona a puni lākou. Pēlā pū hoʻi kākou. I ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi pū ʻana, a me ko kākou aloha pū ʻana i ka ʻāina, e loli ana ka nohona. © Kamalei Krug 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻō mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkēmapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

< hoʻi hope Pehea kou ʻIli Pāpaʻa Lā? Brandi Ahlo 15 ʻOkakopa 2021 Nakaka ka puaʻa, nahā ka waʻa aukahi ka puaʻa, mānalo ka waʻa. He wānana kēia na ka poʻe kahiko i ka maikaʻi loa ʻana o ka waʻa inā maikaʻi ka ʻili o ka puaʻa i kālua ʻia ma ka imu. He ʻōlelo noʻeau nō hoʻi kēia: inā nakaka ka puaʻa, maikaʻi ʻole ka waʻa a hoka. He hōʻailona a he mea koʻikoʻi ka ʻili no ka maikaʻi o ke kino. Ua like ka ʻili o ka puaʻa me kou ʻili, a kohu like ka waʻa me kou kino. Penei nō: Inā nakaka kou ʻili, ʻaʻole maikaʻi kou kino inā aukahi kou ʻili, maikaʻi kou kino. Aia ko kākou pae ʻāina i kahi kokoke i ka piko o Wākea, no laila ʻoi aku ka ikaika o ka lā ma mua o kahi mamao loa aʻe mai ka piko o Wākea, no laila, e aho e pale i ka ʻili i ʻole e nakaka a ʻeha. E ka hoa heluhelu, eia kekahi manaʻo nui i pili i ka mālama ʻana i kou ʻili: Ke kau ka lā ma ka lolo, e hamohamo i ka ʻaila pale lā i ʻole e kālua ʻia ai me he puaʻa lā. Inā hele pinepine ʻoe me ka hamohamo ʻole i ka ʻaila, hele ka ʻili a pakalua. Aloha nō! Minomino ka helehelena a ʻākaʻaka kekahi. Ke huli ʻoe i kahi ipo, ʻaʻole he maka mua maikaʻi kou ʻauwae lenalena! Ma ka hale, e mālama i kou ʻili me nā kopa ʻili e holoi ai i nā mea lepo e hui ana ma kou helehelena. ʻAʻole pau ka hana i ka holoi ʻana. Maikaʻi ke kī lāʻau i hele a maikaʻi kou helehelena ma hope o ka holoi ʻana. ʻO ke kī lāʻau, he mea e pai ai i ka haikokena i loko iho o kou ʻili ma hope o ka holoi ʻana. Inā ʻaʻole komo hou ka ʻakika ma loko o kou ʻili, hele a puʻupuʻu me nā ʻapana maloʻo ma luna o ka helehelena a nui aʻe ke kele. Manaʻo paha ʻoe, lawa kēia? ʻAʻole loa! E aho ka hamohamo ʻana i ka lāʻau wai hamo ma luna o kou ʻili. Inā makemake ʻoe e nakaka ka ʻili me he puaʻa lā, e hoʻokuli wale i kēia kuhikuhi. I makemake ʻoe e loaʻa ka ʻili ʻōlali, hamo ka lāʻau wai hamo ma luna o kou ʻili i loaʻa ka pāpālina lahilahi e like me ke mele leʻaleʻa kaulana. He mau mea nō hoʻi e ʻai ai no ka loaʻa ʻana o ka ʻili keu ā ka uʻi. He iʻa maikaʻi ke kāmano ma muli o ka nui o ka wikamina ʻĒ. ʻO ka wikamina ʻĒ ka mea e hōʻole i ka hōʻulaʻula ʻia o ka ʻili a e hoʻōla hou i nā hunaola ʻili. Aia ka wikamina ʻĀ ma loko o ka ʻuala. A ʻo ka wikamina ʻĀ ka mea e kōkua i ka pale ʻana i ka lā a palekana ka ʻili. He ʻili uʻi loa ko ka Hawaiʻi. ʻAi mau ka poʻe kahiko i ka ʻuala. ʻO ke kokoleka hoʻi, ua makemake nui ʻia kēia meaʻai e nā kānaka ʻē aʻe, ʻo ke kokoleka uliuli ka mea e ʻai ai i minomino ʻole ai ka ʻili. Kōkua ke kokoleka uliuli i ka makewai ʻole o ka ʻili a me ke kahe maikaʻi ʻana o ke koko i loko iho ona. E akahele naʻe, ʻai ʻia ke kokoleka uliuli kanahiku pākēneka a ʻoi, ʻaʻole ke kokoleka waiū, no ka mea nui ke kōpaʻa a me ka waiū i loko o ke kokoleka waiū. Ke ʻai nui ʻia ke kōpaʻa a me ka waiū, hele a huehue ka ʻili. Inā he ʻili māʻila kou a i ʻole he ʻili ʻulaʻula kou, e aho e mālama i kou ʻili. He pale ka ʻili no nā mea i loko o ke kino, a he maka mua i ka ʻike ʻana o kekahi i kekahi. No laila, ke ʻike au iā ʻoe, ʻaʻole au makemake e ʻike i ka ʻili ʻaʻai. E mālama i kou ʻili i aukahi kou kino, mai hele a nakaka ka puaʻa. Nā Huaʻōlelo Hou: Kī lāʻau: Toner Haikokena: Hydrogen ʻAkika: Acid Lāʻau wai hamo: Moisturizer Hunaola ʻili: Skin cells​ © Brandi Ahlo 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Maʻi Ahulau Kilinoe Kimura 1 Kepakemapa 2020 Ua hana ʻia ka hōʻike COVID-19. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe makamaka heluhelu o Ka Ulu Hoi ! He wā weliweli nō kēia i ka laha ʻana aku o ka maʻi ahulau ʻo ke COVID-19 ma ka honua. Pā hewa nā ʻano poʻe like ʻole i kēia maʻi, akā ʻo ka poʻe i nānā ʻole i kona maʻemaʻe a komo ʻole i ka pale ihu a ʻo ke kanaka nāwaliwali o ke olakino nā mea i loʻohia nui i kēia maʻi. Ua ʻike ʻia nā ʻano kuanaʻike o ka lehulehu, a ʻokoʻa kekahi a he ʻokoʻa koʻu. Manaʻo kekahi poʻe he hewa ka lula e kauoha ana i ke komo pale ihu a me ke kū kaʻawale ʻana, a ʻo ka hopena o kēlā, he hoʻi hou i ka ʻōkuʻu hale no ʻelua pule hou aku me ka pani ʻia o nā ʻoihana like ʻole. Eia ka ʻoiaʻiʻo. Nui hewahewa nā ola i hoʻopōʻino ʻia a ʻaʻole naʻe pau kēia maʻi i ka hoʻolaha ʻia aku. ʻO ka mea a kākou a pau e hopohopo ai ʻo ia ka hoʻopalekana pono ʻana i nā lālā o ka ʻohana. ʻO wai ana ka mea nāna e hele aku i ka hale kūʻai e kiʻi aku ai i ka mea ʻai? ʻEhia kanaka i loaʻa i ka maʻi ma nā wahi āu e hele pinepine ai? I kēia lā he 10,887 poʻe o ka pae ʻāina i loaʻa i ka maʻi COVID-19 a ke nui aʻe nei ka heluna i kēlā me kēia lā. ʻOiai ua hiki ke loaʻa i kēia maʻi me ka hōʻike ʻole ʻana i nā hōʻailona o ua maʻi nei, ua kupu mai ka manaʻo i loko o ʻoukou e hana i ka hōʻike COVID. I ka pule i hala iho nei ua hoʻolaha ʻia aku nei kekahi mau wahi e hoʻolako ana i ka hōʻike me ka manuahi. No laila, komo i loko oʻu ka manaʻo e hana i ia hōʻike. Ma mua o ka hōʻike, ua koi ʻia mākou a pau e kākau inoa ma kekahi kahua punaewele a ma laila nō hoʻi kahi e loaʻa ai ka hopena o kā mākou hōʻike. Ma ia kahua i loaʻa ai kekahi pepa i ʻōlelo ʻia ai ka inoa, ka lā o ka hōʻike, a me kahi e hele ai, me he likiki ke ʻano. Paʻi ʻia ka pepa a lawe pū ʻia i kahi o ka hōʻike. A ʻo kā mākou mea i ʻike ai, e aho paha ka hōʻea koke ʻana i mea e lawa ai ka manawa e kū laina ai, ma kahi o ka hapalua hola ka lōʻihi. A e hoʻomaopopo, ʻeā, ʻaʻohe lumi hoʻopau pilikia o kēlā wahi no laila mai ʻoukou inu a i ʻole ʻai nui o puʻu mai auaneʻi kekahi pilikia a ʻaʻohe wahi e hoʻokuʻu aku ai. A hōʻea ke kaʻa i ka hōʻike, kuhikuhi mai nā mākaʻi i kahi e kū ai kēlā me kēia kaʻa i mea e holo pono ai nā mea a pau. Ua holo mākou i ʻō a i aneʻi a puni kēlā paka ʻo Kāneʻohe, a laila ua kuhikuhi ʻia mākou e kekahi mākaʻi e holo i mua a ma laila mākou i komo aku ai i ka laina a ʻano kokoke mai mākou i ka hōʻike. A i ko mākou holomua ʻana ua hoʻokū ʻia ke kaʻa ma kahi o ka poʻe e hāʻawi ana i nā ʻeke i piha i nā mea no ka hana ʻana i ka hōʻike. Hāʻawi pū ʻia hoʻi ka ʻōkuhi e hoʻākāka ana i ka hana. Eia nō ka hana: E pelu hapa i ka pepa i paʻi ʻia ma mua a e hoʻokomo ma loko o ke ʻeke ʻea. E unuhi i ka lāʻau pulupulu i wahī ʻia. E akahele ʻoe i hoʻopā ʻole ʻia kekahi mea ʻē aʻe i ka wēlau o kēlā lāʻau pulupulu o hewa ka hopena o kāu hōʻike. E unuhi i ka ʻōmole ʻea liʻiliʻi a e wili a hemo ke poʻi o luna o kēlā ʻōmole. Ua wehewehe ke kanaka iā mākou i kēia ma mua o ko mākou hana ʻana: e ʻike ana mākou he ʻano maneʻo, he kunukunu, he kihe, a he kulu ka waimaka kekahi mau hopena maʻamau o kēia hana. E helu ana ke kanaka he 15 kekona, iā ia e helu ana e hoʻokomo ʻia ka lāʻau 4. pulupulu ma loko o kekahi puka ihu a hiki ʻole ke hoʻokomo hou aku, a e ʻōwili i kēlā lāʻau i loko o ka ihu. Ke pau, e hana i ka mea like ma kekahi puka ihu. A ke pau kēlā e hoʻokomo i ka wēlau o ka lāʻau pulupulu ma loko o ka ʻōmole ʻea liʻiliʻi a e uhaki a hoʻohemo i ka māhele i paʻa i kou lima. Hoʻowili hou ʻia ke poʻi a paʻa. E hoʻokomo hou i ka ʻōmole liʻiliʻi ma loko o ke ʻeke ʻea a e hoʻopaʻa hou. A i kēlā wā ua pau ka hōʻike. Lawe ʻia nā ʻeke ʻea e nā limahana, a hoʻokuʻu ʻia. No laila ua ʻike ʻoe i ke ʻano o ua hōʻike nei. Akā pehea kona waiwai? Noʻu, he mea ia ʻike e palekana aku ai ka ʻohana a me nā hoa oʻu. Ua luku ʻia kekahi mau kānaka ma Hawaiʻi nei ma muli o ka lele ʻana mai o ke COVID i kēia ʻāina. Ua hoʻopilikia nui ʻia ka lehulehu i kēia maʻi ʻoiai ʻaʻohe mea e ola hou ai ke kino koe aku ka noho paʻa ʻana ma ka hale, he kaʻawale nā kānaka a pau. E hoʻomau kākou i ka paipai ʻana aku o kekahi i kekahi e hoʻokō i nā lula o ke aupuni i mea e maikaʻi aʻe ai kēia pōpilikia nui a ola hou ka nui o nā kānaka i maʻi a hoʻopalekana ʻia ko kākou poʻe i aloha nui ʻia. © Kilinoe Kimura 2020 na Kilinoe Kimura ko mua ko hope

< hoʻi hope He Hamepuka Waiūpaʻa nona ka ʻIʻo ʻOle: He Malihini i Kekahi ʻĀina Maʻa ʻOle Hoaloha Westcott 15 Nowemapa 2021 Welina e kuʻu mea heluhelu. He ʻāina nani nō ʻo Iāpana, akā, he ʻano pōhihi no neia malihini, ʻo ia hoʻi ka mea kākau. I kekahi kauwela, ua huakaʻi aku nō māua me koʻu hoa hana i Iāpana no ka hālāwai pū ʻana mai me ko māua hoa pāʻoihana. ʻO ia kaʻu manawa mua i kipa ai i Iāpana a nui nā mea hūʻeu i kupu wale. ʻO ke kahua hoʻolulu mokulele ʻo Narita (ma Tokyo) kahi a ka mokulele i kuʻu iho ai. I loa nō a pae ihola ka mokulele, ua huikau nō māua i nā hōʻailona a pau, no ka mea, paʻi wale ʻia nō i ka ʻōlelo Kepanī! Auē, ʻaʻole maopopo iki iā māua. Aia ka pono ʻo ko māua hele ʻana aku i Yokohama no kekahi hālāwai, akā, pehea māua e kaʻahele aku ai i laila? Pili ke kahua hoʻolulu kaʻaahi me ke kahua hoʻolulu mokulele, a ʻauana i ʻō i ʻaneʻi a loaʻa ke kahua hoʻolulu kaʻaahi iā māua. Ua kū a nānā pono aʻela i ka papa manawa kaʻaahi, a ua paʻi wale ʻia nō hoʻi i ka ʻōlelo Kepanī. Auē, i ke kaʻaahi hea e hele aku ai i Yokohama? ʻAʻole i liʻuliʻu, a kelepona māua i ko māua hoa pāʻoihana no kāna kōkua. He kamaʻāina ʻo ia no māua. Haʻi maila ʻo ia i ke kaʻaahi pololei e hele aku ana i Yokohama, a ʻo ke eʻe aʻela nō ia o māua i ia kaʻaahi. I hākālia nō a hōʻea ke kaʻaahi i Yokohama, a lele ihola. Ua hālāwai pū māua me ko māua kamaʻāina, a ua makemake ʻo ia e hōʻike i kona wahi ʻoihana ʻē aʻe iā māua. Aia ia wahi ʻoihana ma nā mauna ma waenakonu o Iāpana. No laila, i ia kakahiaka nui aʻe, ua eʻe ʻia aʻela nō ke kaʻaahi pōkā i mea e hele aku ai i ke kaona liʻiliʻi ʻo Gunma i ia mau mauna kahi e kipa ʻia ai ia wahi ʻoihana. He kūlanakauhale Kepanī kahiko ʻo Gunma, a i loa nō iā mākou a hiki ma laila, ua hoʻopaʻa ihola mākou i lumi ma kekahi hōkele Kepanī kuʻuna. Ma loko o ia hōkele kaila, aia nō nā mea Kepanī maoli like ʻole, ʻo ka moena tatami ʻoe, ka moena futon ʻoe, ka ʻauʻau kuʻuna ʻoe (kapa ʻia he onsen) , ka hale ʻaina kuʻuna ʻoe, a pēlā aku. He mau kamaʻāina ʻoluʻolu nō ko Gunma a nani maoli nō hoʻi nā mauna a puni ʻo Gunma. ʻOiai mākou e noho ana i ka hōkele, makemake ko māua kamaʻāina e kuhikuhi iā māua i kekahi mau loina Kepanī kuʻuna, e laʻa ka ʻauʻau kuʻuna. I ke ahiahi koke iho nō, hele mai ia kamaʻāina i ko māua lumi no ka wehewehe ʻana mai i nā mea e hoʻokoi ʻia no ka ʻauʻau kuʻuna. ʻAʻole ʻo ia ʻōlelo Hawaiʻi, akā, ʻōlelo pelekane, eia naʻe, i kekahi mau manawa, ʻaʻole maopopo leʻa kona manaʻo ʻiʻo. Wahi āna, na māua e kau mai i kekahi kāwele liʻiliʻi ma luna o ko māua poʻo i ka manawa o ka noho ʻana iho i ka ʻauʻau kuʻuna, eia kekahi, e hele kohana nō kā māua! Auē nō hoʻi ē! Ua ʻōlelo maila ʻo ia, e hele aku nō i ka lumi kuapo lole no ka hoʻohemo i ko māua lole. I loko nō o ko māua kūnānā ʻia ʻana, hele akula i ua lumi lā no ka hemo lole ʻana a me ke kau ʻana i ke kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo. E kali ana ko māua kamaʻāina i ka ʻauʻau kuʻuna a haʻalele akula māua i ua lumi lā no ka ʻauʻau, a ua ʻike maila nō ko māua kamaʻāina iā māua me nā kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo, ʻo ka hū wale aʻela nō ia o kona ʻakaʻaka! Ma hope o ko māua komo ʻana i ka ʻauʻau i wehewehe aʻe ai ko māua kamaʻāina, ma hope o ke komo ʻana i ka ʻauʻau e kau ai i ke kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo! Ma mua o ke komo ʻana, na ia kāwele liʻiliʻi e uhi i ka maʻi!!! Auē nō hoʻi ē! He mea hūʻeu a hilahila kēlā! Ma hope o ia ʻauʻau kuʻuna, komo mākou i kekahi kimono, a hele akula mākou i ka lumi ʻaina, a ua ʻai ihola i kekahi meaʻai Kepanī kuʻuna, eia naʻe, ʻaʻole au he mea ʻai ʻiʻo, ʻo ia hoʻi, he hamu lau wale nō. No laila, ua ʻai wale nō au i ka lauʻai tempura. A māʻona, hele akula i ka hale karaoke no ka hīmeni ʻana. Leʻaleʻa nō kā mākou hana ma Gunma! Ua noho mākou i Gunma no ʻekolu pō, a laila, eʻe hou aʻela ma luna o ke kaʻaahi pōkā a hoʻi mai i Yokohama. He kūlanakauhale nui ʻo Yokohama a nui ʻino nā ʻano mea ʻai. Ma muli o ka ʻai ʻana i ka mea ʻai ʻokoʻa ma Gunma, ʻo ia hoʻi ka mea ʻai Kepanī, ʻono koʻu hoa hana i kekahi mea ʻai i maʻa iā ia. ʻIʻini nō ʻo ia e ʻai i ka mea ʻai o McDonalds. Ma muli o koʻu ʻai ʻiʻo ʻole ʻana, kakaʻikahi nā mea ʻai aʻu e ʻai iho ai ma McDonalds, eia naʻe, makemake nui koʻu hoa hana i ia mea ʻai, no laila, hele pū. I hōʻea ka hana o māua ma ia hale ʻaina, ʻo ke noi akula nō ia o koʻu hoa hana i kāna mea ʻai. ʻO au, kū a nānā kaulona i ka papa kuhikuhi mea ʻai. Manaʻo ihola, “hmm...aia kekahi meaʻai aʻu e ʻai iho ai ma ʻaneʻi? ʻO ka ʻuala palai, hiki nō, akā, pōloli nō au a aia ka pono ʻo ka ʻai nui. Hmm...malia paha, he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole (ʻo ia hoʻi, he hamepuka waiūpaʻa nona ka ʻiʻo ʻole)? ʻAe, he kanauika waiūpaʻa kēlā...hemolele!” ʻO koʻu neʻe pololei akula nō ia i ke pākaukau noi, a noi akula i hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole! ʻO ka wahine ma hope o ia pākaukau noi, ua hōkai ʻia i kēia noi ʻē, a pane maila, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia.” ʻAʻole maopopo iā ia kaʻu noi, no laila, ʻōlelo hou akula au iā ia, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole, ke ʻoluʻolu.” Nānā pono nō ʻo ia i koʻu maka, a pane hou me ka nāukiuki, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia!” Manaʻo ihola, “hmm…ʻōlelo Kepanī wale nō ʻo ia, a ʻaʻole au ʻōlelo Kepanī. ʻO kona huli akula nō ia i kāna luna a hāwanawana i kona pepeiao, a nīnau maila ia luna iaʻu, “he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole?” Pane akula au, “ʻae, nona ka ʻiʻo ʻole.” ʻO ka huli akula nō ia o ka luna i nā limahana, a haʻi i ka ʻōlelo Kepanī, “he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole!” Palena ʻole nō ka ʻakaʻaka ʻana o ia mau limahana! ʻAkahi nō lākou a lohe i kēlā noi ʻē! ʻAʻole i liʻuliʻu a loaʻa kekahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole, ʻo ia hoʻi, he kanauika waiūpaʻa. E kuʻu mea heluhelu, ʻo kēia ka palena o kaʻu wahi moʻolelo huakaʻi. Mahalo nui nō iā ʻoe no kāu hoihoi ʻeleu i nā hanana hūʻeu i kupu wale. Ma o ka haʻi ʻana i ia moʻolelo, lana aʻe ka manaʻo, ua ulu kou hoʻomaopopo ʻana i ia ʻāina malihini. Paʻakikī koʻu huakaʻi ʻana i Iāpana. I nā manawa he nui, ua huikau nō au i nā mea maʻa ʻole, ʻo ia hoʻi, “Wili i ke au wili o Kāwili.” ʻO ia kaʻu manawa mua i kipa ai i laila, a i loko nō o koʻu huikau a hilahila, he haliʻa hūʻeu nō ia moʻolelo noʻu. Paipai nō au iā ʻoe e kipa i ia ʻāina nani ʻo Iāpana. © Hoaloha Westcott 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope He Aloha no ke Kūʻauhau Kalehuakea Kelling 1 Nowemapa 2020 E nā hoa makamaka o ka ʻāina aloha, he leo wawalo kēia e hoʻohanohano ana i kahi meʻe aloha nui ʻia, ʻo Samuel Mānaiakalani Kamakau. Ua hala iho nei kona lā hānau piha ʻelua haneli me ʻelima, i ka lā 29 o ʻOkakopa. No laila, he moʻolelo pōkole kēia no nā hana kupanaha āna i hoʻokō ai i loko o kona ola ʻana ma ka honua nei. Hānau ʻia ʻo Kamakau i ka makahiki 1815, ma Manuʻaʻula, Waialua, Oʻahu. He pua ʻo ia na Kapakanaka he kāne, lāua ʻo Kihapūpū he wahine. Ma kona wā ʻōpio i ʻupu aʻe ai kona aloha no ka lāhui a me ka ʻiʻini e hoʻomau ai i ka ʻike o nā kūpuna. Komo ʻo ia i ke kula nui ʻo Lahainaluna i ka makahiki 1832, i kona mau makahiki he ʻumikūmāhiku. Noho ʻo Kamakau ma Maui no kekahi mau makahiki no ke kākau ʻana i ʻelua mau puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi, a me ka unuhi ʻana i ka baibala mai ka ʻōlelo Lakina a i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma laila pū hoʻi i male ai ʻo Kamakau me Sarah Haʻinakolo Kupanihi, he wahine no Kīpahulu, Maui. I loko o kona ola, ua nui ʻino nā ʻano mea kupaianaha āna i hoʻokō ai. Iā ia e noho ana i nā hono a Piʻilani, ua lilo ʻo ia i luna makaʻāinana no nā ahupuaʻa ʻo Hāna a me Wailuku. Ma muli o kāna hana kamahaʻo, noi ʻia hoʻi ʻo ia e lilo i luna makaʻāinana no ka mokupuni o ka maka ʻewaʻewa, no Oʻahu. ʻOiai ua ʻike ʻo Kamakau i ke koʻikoʻi o ka hoʻomau ʻana i ka ʻike kupuna, komo ʻo ia i ka hana i hoʻokumu ʻia e Sheldon Dibble lāua ʻo Kauikeaouli. He ʻahahui ia no ka ʻimi ʻana aku i nā moʻolelo kahiko, a ʻo ia ka ʻahahui ʻimi moʻolelo (Royal Hawaiian Historical Society) mua loa ma Hawaiʻi nei. Hoʻokuleana ʻia ʻo Kamakau me kona hoa papa ʻo Davida Malo e ʻimi i ia mau moʻolelo a paʻi ma ka nūpepa. I mea kēia ʻahahui e palapala aku ai i nā moʻolelo o ka wā i hala no ka hoʻoili ʻana i ka ʻike no nā hanauna e hiki mai ana. Wahi a Kamakau, “He makemake koʻu e pololei ka moolelo o koʻu one hanau, aole na ka malihini e ao iau i ka moolelo o koʻu lahui, naʻu e ao aku i ka malihini.” (Ke Au Okoa, 16 Okatoba 1865). He ʻōlelo koʻikoʻi kēia e hoʻike nei i ka ʻiʻini i loko ona e hoʻōla ai i kēia mau moʻolelo, a nāna nō i hoʻokō. Ua hoʻolako ʻo Kamakau i nā moʻolelo o ke au i hala, a paʻi ʻia nā moʻolelo no ka naʻi ʻana o Kamehameha i ke aupuni o Hawaiʻi, a me ka nohona o ka poʻe kahiko. Eia naʻe i ia manawa āna e kākau ana i kēia mau moʻolelo ma ka nūpepa, ua hoʻohalahala ʻia ʻo ia e kekahi mau lālā o ka lāhui. Na ia mau lālā i pane aku iā Kamakau ma loko o ka nūpepa e loiloi ana i kāna mau hana. Ua manaʻo ʻia he kūpono ʻole ka hoʻolaha ʻana aku i kēia mau moʻolelo i ka lehulehu me he mea lā kaulaʻi ʻia nā iwi i ka lā. E ʻole ko Kamakau palapala ʻana i kēia mau momi o ke au i hala, loaʻa ai iā kākou ia mau waiwai o ka ʻike kupuna. No laila, e mahalo pau ʻole kākou iā Kamakau i kona noke ʻana e palapala i kēia mau moʻolelo i loko nō o ke ala piha i ke ʻāʻumeʻume. Liʻu ʻia kēia mau hune moʻolelo i ka paʻakai no kākou! ʻAʻole o kana mai nā kuleana i ʻauamo ʻia e Kamakau ma kona ola. He hoʻokahi kaʻau me ʻelima kāuna ka lōʻihi o kona wā ma kēia honua nei. I ka mahina ʻo Kepakemapa, i ka makahiki 1876, ua hoʻi kēia lama kukui i ke ao polikua a Kāne. Ola mau kona hoʻoilina ma o nā pua e ʻauamo nei i ke kuleana e hoʻōla i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke kula kaiāʻōlelo ʻo Samuel M. Kamakau. He kahua kula kēia e noho pohu laʻi ana ma ka ʻāina hoʻopulapula a Jonah Kūhiō Kalanianaʻole, i uka o Haʻikū, i ka malu o Kaualehu. I ka makahiki 2000 i hoʻokumu ʻia ai kēia kula kaiāʻōlelo e Kumu Makalapua Alancastre lāua ʻo Kumu Kawehilani Lucas i mea e ola mau ai kona inoa. A e like hoʻi me Kamakau ka mea paʻa moʻolelo, kaukaʻi ke kula ʻo Kamakau ma luna o ka mālama ʻia ʻana o ka mauli o kākou mai kēlā hanauna a i kēia hanauna. Ua pōmaikaʻi au i ka hele ʻana i kēia kula mai ka papa ʻeono a hiki i koʻu hemo kula ʻana. Ma Kamakau nei, he mea nui ka maiau o ke kākau ʻana a me ka hoʻomākaukau ʻana i nā haumāna ma o ke kuanaʻike o nā kūpuna. ʻOiai ua palapala aku ʻo Kamakau i kekahi mau kumu waiwai a paʻi ʻia aku ma ka nūpepa kahiko, ua ʻupu aʻe ka manaʻo e hoʻopuka ke kula i mau kumuwaiwai kekahi i mea e kū like ai ke kula me ua kanaka ihu pani nei. I kēia au, ua hoʻopuka ke kula i kekahi mau kumu waiwai ʻōlelo Hawaiʻi - he puke wehewehe punaewele, kapa ʻia ʻo Manomano.io , a he pāʻani huaʻōlelo ma luna o ke kelepona, kapa ʻia ʻo Lehulehu, ʻoiai lehulehu a manomano ka ʻikena a ka Hawaiʻi! Haʻaheo kēia i ka hoʻomau ʻana i ka hoʻoilina a ua Kamakaunei, a me Kamakau ke kula. Iā ʻoe e ke kukui ʻaʻā mau pio ʻole, he wahi leo mililani kēia no ka ili ʻana mai i ka wai ʻeleʻele a ka poʻe ʻike. E mau ana kou inoa no nā hanauna e hiki mai ana. Ua inu a kena! © Kalehuakea Kelling 2020 ko mua ko hope