< hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope

< hoʻi hope He Pā Sēdē Hou na ka Hui Hīmeni ʻo Keauhou Puʻuwaihaokila Nakahara 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe makeʻe mele Hawaiʻi! Pōmaikaʻi maoli kākou i ke pā sēdē hou ʻo “I Leʻa” i hoʻopuka ʻia mai nei e ka hui hīmeni ʻo Keauhou. Kaulana nō ua hui hīmeni nei ma muli o ko lākou mau leo nahenahe, ko lākou hana maiau, ko lākou ʻimi naʻauao, a me ko lākou aloha nui i ke mele Hawaiʻi. He 17 makana Hōkū Hanohano i loaʻa i ua hui hanohano nei no kā lākou mau sēdē ʻekolu ʻo Keauhou (2017), I ke Kō a ke Au (2018), a me Ua Kō, Ua ʻĀina (2019), e laʻa ka makana Haku Mele ka makana Entertainer of the Year, ka makana Album of the Year, a me kekahi mau makana hou aku. Eia naʻe, ma hope o ka makahiki 2019, ʻaʻohe mea hou a Keauhou i hoʻopuka mai nei! He mau makahiki nō ke kakali ʻana o lākou a kena hou ai ka ʻono. E nā hoa ē, ua pau nō ka wā kakali! ʻEkolu makahiki ma hope mai o ka hoʻopuka ʻia ʻana o ke kolu o nā pā sēdē, eia nō he pā sēdē hou aku, ka hā hoʻi i hoʻopuka ai lākou. ʻO I Leʻa ka inoa o kēia pāleo hou, a eia nā mele i loaʻa ma luna ona: ʻo "Heha Waipiʻo," "Radio Hula," "Pua ʻŌhai," "Lilikoʻi," "Koni Au i ka Wai" me "Ka Ipo Lauaʻe," "Ulupō Nui," "Ka Wehi no Kuʻu Home," "Launa ʻOle Kō Hie," "Kuʻu Ipo Onaona," "Ka Wai ʻApo Lani," "Kaʻililauokekoa," a ʻo "Hoʻoluana." E nānā pū kāua i ʻekolu o ua mau mele nei i nahenahe maoli i kuʻu pepeiao. Pua ʻŌhai Na John K. Almeida Aloha kuʻu pua ʻōhai I loaʻa i ke onaona lima ʻElima aʻu kai aʻi ʻike Ma ka moana mai o ka hema Hemahema ʻoe i kaʻu ʻike I kou miki ʻole iho kawele Ua pau ka lepo i aneʻi Ke koʻana wai o ka ʻākōlea Pā mai ka makani huʻihuʻi Kokololio aʻi kō piko He piko hana ʻolu kēia He uʻilani ʻoe ke ʻike Ua ʻike aku nei paha ʻoe I kahi wai aʻo Hanakaʻuwali Haʻina ʻia mai ka puana No ka pua ʻōhai ke aloha Mahalo nui kēia i ke mele ʻo “Pua ʻŌhai” na John K. Almeida i haku. Kaulana loa ua haku mele nei i kona loea i ka haku mele ʻana, ka hoʻokani pila ʻana, a me ka hīmeni ʻana. I loko o kēia mele ʻo "Pua ʻŌhai," aia nō he loina mele Hawaiʻi aʻu e mahalo nui ai, ʻo ia ke kuʻina o nā paukū ma o ke kani like o nā hua ʻōlelo. Ma muli o ua loina mele Hawaiʻi nei, hiki ke hoʻopaʻanaʻau ʻia nā hua ʻōlelo me ka maʻalahi, a ʻo ia hoʻopaʻanaʻau ʻana i nā mele ka mea e hoʻōla mau ai i ke mele. I ola nō ke mele i ka hoʻopuka ʻia i ke ao. Mahalo hoʻi au i ke ʻano o ka hīmeni ʻana i nei mele. Ke hoʻolohe aku, kohu like ka leo o Nick Lum me ka leo o John Almeida ma ka puana a ma ke koikoi o ka hoʻopuka ʻana i nā hua ʻōlelo. ʻAʻole paha kēlā like loa he mea i lohe pinepine ʻia i kēia au e holo nei. ʻO ia like loa o nā leo ka mea waiwai nui ma kēia mele nei, i kūpinaʻi mau ka leo o kēia haku mele kū hoʻokahi ʻo John K. Almeida. Ka Wai ʻApo Lani Na Liliʻuokalani Me he alo ala o ka wai Ka mākolu o ka wai ʻapo lani Ka walu o nā lani ka ʻao nōʻā Ka lalapa ka ʻena kū moku Hui: A hiki mai ke aloha A e pono mai ana Ke kāheka kai kapu a Kāne Ka mole, ke aʻa o ka ʻāina Ulu hoʻāliʻi ka lani Ka hoaka lei hiwahiwa Ua ola kuʻu kini, ua nui ka ʻālana Me kuʻu lāhui ponoʻī He mānai kōmi ka leo Mai ʻena ʻoe i ke kanaka ʻOiai ke kuleana i loko ʻOi lēhau i ka makemake ʻO ka lua o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia kēia mele nei ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" na ka mōʻī wahine ʻo Liliʻuokalani. ʻO ia kekahi o nā haku mele ma ka hui haku mele no lākou ka inoa ʻo “Nā Lani ʻEha.” ʻO nā haku mele ʻē aʻe ma ua hui nei, ʻo ia ʻo Davida Kalākaua, ʻo Likelike, a ʻo Leleiōhoku. Na lākou he mau mele i hele a kaulana loa mai ka wā a lākou i ola ai (nā makahiki1850) a i kēia wā ʻānō. Mahalo nui au i nā mele i haku ʻia e Liliʻuokalani ma muli o kona kūpaʻa i ka ʻōlelo Hawaiʻi. I loko o nā lālani mele, ua hiki ke ʻike ʻia kona akamai ma o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia i kēia wā e neʻe nei, a me ka nui o nā manaʻo i loko o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻia, e like me ka lālani mele hope ma ka hui. ʻO nā hua ʻōlelo ʻo “mole” lāua ʻo “aʻa,” he mau hua ʻōlelo ʻano laha, akā ʻaʻole i pāpaʻu ka manaʻo a me ke kaona. ʻO nā mele i haku ai ʻo ia, he pahuhopu ia naʻu e kūlia mau ai. Eia hou aku, mahalo hoʻi au i ka leo hīmeni o Keauhou lāua ʻo Raiatea Helm. Ua launa pono ka leo me nā hua ʻōlelo, a ua nahenahe nō kēia mele ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" ke hoʻolohe aku. Hoʻoluana Na John K. Almeida Darling kuʻu hoa hoʻoluana o ke kau Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau e pili me aʻu Moani ke ʻala o ka pua pīkake Koʻiʻi i ke kakahiaka Onaona i ke awakea Maikaʻi kuʻu ʻike ʻana i ka uʻi Nē mai ana, e lana ka manaʻo E hui ka ʻōpua, ka liʻa Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau, e pili me aʻu ʻO ke kolu o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia ke mele ʻo "Hoʻoluana" na John K. Almeida. ʻO ka mana i like me ka mana a Keauhou, ʻo ia ka mana a Pua Almeida (ke keikikāne a John K. Almeida) a me kona hui hīmeni ʻo The Sunset Serenaders. I loko o kēlā mana, ua hiki ke lohe ʻia ke kaila o ke mele jazz ma o ka hoʻokani ʻana i nā pila (e like me nā pila bāna). Mahalo hoʻi au i kēlā mana ma muli o ka ʻokoʻa loa o ua mana nei me nā mele Hawaiʻi kahiko i lohe pinepine ʻia. He mea ia e hōʻike ana i ka hiki iā kākou ke ʻimi i ala e hoʻolālā ai i ke mele Hawaiʻi, ʻoiai kākou e mālama pono ana i nā mele kekahi. ʻO ka mea waiwai loa noʻu ma ka mana a Keauhou i oki ʻia ma ke pā sēdē ʻo I Leʻa ʻo ia ka mālama ʻana i ke kaila a Pua Almeida mā (ma kekahi ʻano). Hiki ke lohe ʻia ke kaila jazz ma ka hoʻokani pila ʻana, a ma laila nō koʻu hoihoi. Hoʻomaikaʻi iā Keauhou i ka hoʻopuka ʻana i kēia pā sēdē hou ʻo I Leʻa. Ua ola hou nā leo o ko kākou poʻe kūpuna! Ola nō ka leo o Keauhou kekahi! ʻAʻohe lua e like ai! E kuʻu makamaka heluhelu, mai kali a pau nā niho, e hoʻolohe mai i kēia pā sēdē keu a ke akamai. E ola ia mea kupaianaha a ka Hawaiʻi he mele! © Puʻuwaihaokila Nakahara 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Pūʻā Kōlea Keleka Falces Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. Wahi a nā kauka o kēia au nei, ʻo ka lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole ia he mea e hoʻēmi ai i ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. He mea ia e palekana ai kou ola ke loaʻa i ka maʻi. ʻO ka nīnau hoʻi, pehea lā e pau ai kēia maʻi? Ma muli o ka hoʻi ʻana mai o nā haumāna he nui i Mānoa, e hiki koke mai ana paha ka wā e laha hou mai ai ka maʻi. ‘O ka makahiki 1881 ka makahiki i hoʻomaka mai ai ko ka Mōʻī Kalākaua huakaʻi ʻana i nā aupuni like ʻole. I kona wā i haʻalele mai ai, ua lilo kona kuleana, ʻo ka noho aliʻi hoʻi, i kona kaikuahine iā Liliʻuokalani. Ma ia makahiki like, ua kuʻi mai ka lono no ka laha ʻana o ka maʻi Hepela ma Honolulu. ʻAʻohe i ʻemo, hoʻoholo ʻia maila e Liliʻuokalani ka wā hoʻomalu maʻi, i mea e lele ʻole aku ai ka maʻi mai laila a puni ka paeʻāina. Eia mai nā kānāwai āna i hoʻokumu mai ai: (1) Pāpā ʻia ka holo ʻana o nā moku ma waena o nā mokupuni. (2) Hoʻokaʻawale koke ʻia ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. (3) Pāpā pū ʻia nō hoʻi ke kau ʻana i ka moku. (4) Hoʻokahua ʻia nā kiaʻi ma nā wahi like ʻole i mea e ʻike leʻa ʻia ai ka mālama ʻia ʻana o ia mau kānāwai. He keu ke akamai o ka Mōʻī Liliʻuokalani. I ia wā o ka lele ʻana o ka maʻi Hepela, ʻaʻohe wahi lāʻau koʻokoʻo. Eia naʻe, ma muli o kona alakaʻi pono ʻana i ke aupuni ma ia wā, ʻo ia ke kumu i pau koke ai ka wā hoʻomalu maʻi, he ʻelima mahina wale iho nō. Ua ʻike leʻa ʻia paha e Liliʻuokalani ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i ke ola kino. ʻAʻole paha kēia he mea e pūʻiwa mai ai ka manaʻo, no ka mea ʻaʻole o kana mai ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka weliweli o nā maʻi like ʻole. ʻO ia hoʻi ke kumu i hala nui ai ka poʻe Hawaiʻi ma ia wā. ʻO kēia au nei naʻe, ʻaʻohe wahi mea e like ai. Ua kau nui hoʻi ka noʻonoʻo o nā alakaʻi o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi i ke kālā. ʻO ia ke kumu e mau nei ka holo ʻana o ka maʻi Kolona i Hawaiʻi nei. I ka wā i laha ai ka maʻi Hepela i Honolulu, ua pāpā ʻia ke kau ʻana i ka moku me ka pāpā pū ʻia nō hoʻi o ka holo moku ʻana. ʻAʻohe wahi kanaka e huakaʻi ana ma waena o nā mokupuni ma ia wā. ʻO ia ke kānāwai i hoʻoholo ʻia e Liliʻuokalani. Eia naʻe, i ka makahiki 2020, ka makamua hoʻi o ka wā hoʻomalu maʻi, ua ʻae ʻia ka huakaʻi ʻana o nā malihini i Hawaiʻi, i loko nō o ka laha ʻana o ka maʻi Kolona. Ma ia wā hoʻi, ua piʻi aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi he 100 a ʻoi i kēlā me kēia lā. Eia naʻe, wahi a ke Kiaʻāina ʻo David Ige, ʻaʻohe mea e hopohopo ai a ua hiki nō i nā malihini ke kipa mai i Hawaiʻi. ʻO kaʻu e kau leo nui ai i ke aupuni o nei wā, mai pūʻā i nā wahi kōlea ʻoiai i wī maila kāu mau keiki ponoʻī, nā ʻōiwi hoʻi o nā ʻāina mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua, nā kama hoʻi nona ka ʻāina i kanu ʻia ai nā iwi o ko lākou mau kūpuna, nā ʻiwa hoʻi nāna e kīkaha mau aku ana i ke alo o ka makani kūpikipikiʻō, nā ʻaʻaliʻi hoʻi e mau nei i ka ehuehu. Hiki maila kēia mau kōlea a haʻalele koke maila iā Hawaiʻi no ko lākou one hānau. ʻO mākou, nā Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi e hoʻi aku ai. Pehea lā e momona ai ua mau kōlea nei a pōloli hoʻi nā ʻōiwi i ko mākou kulāiwi? ʻO ia ke ʻano o ka Mokuʻāina. He hōʻike kēia, e ka makamaka heluhelu, no ke ʻano o kāna hana i ka wā e hiki mai ai kahi maʻi hou. E kālele ʻia aku ana ko haʻi pono ma mua o nā kama o nei ʻāina. ʻAʻole ka maʻi Kolona ʻo ka maʻi hope loa e hōʻea mai i Hawaiʻi nei. E hiki mai ana nō ka wā e laha hou aku ai kahi maʻi ʻē. He leo hoʻomanaʻo kēia i nā wahi kumakaia e noho aliʻi nei ma kēia aupuni: ʻike maka ʻia e mākou kou mālama mau ʻana i ua mau wahi malihini nei me ke kāpae pū ʻia ʻana o nā Hawaiʻi ma ka ʻaoʻao, i mea hoʻi e loaʻa ai ka waiwai iā ʻoukou. Eia naʻe, ʻo nā ʻōiwi hoʻi ka mea e lupalupa ai ka ʻāina. Ke pau mākou, ʻaʻohe wahi mea e momona ai kāu mau kōlea. Na lākou hoʻi e hoʻopulapula hou mai i ka ʻāina? ‘Aʻole paha. © Keleka Falces 2023 #olakino #kanaka #keaopolitika 5 ʻOkakopa 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ola Waiʻanae i ka Makani Kaiāulu Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Nowemapa 2020 Aia lā koʻu aloha iā ʻoukou e nā hoa heluhelu ke kau ala ma ka hokua o ke Kaiāulu e iho ana mai uka o ʻĪlio a i waena o nā puʻu haele lua ʻo Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe a hiki aku i ka lae ʻo Kāneʻīlio i ka malu niu ʻo Pōkaʻī. He ʻī aku kēia iā ʻoukou e luana pū mai i ka ʻolu o kahi moʻolelo no kēia ʻāina kūʻonoʻono nei ʻo Waiʻanae. I moʻolelo aha hoʻi ia? I moʻolelo hoʻokaʻakaʻa maka hoʻi ia e maopopo pono ai i ka lehulehu ākea nā inoa o nā pana ʻāina o Waiʻanae. Mai Nānākuli a hiki loa aku i Keawaʻula kahi o ka leina kapukapu o kākou e kīkoʻo aʻe ana ma ka ʻōhuku lae ʻo Kaʻena. He wahi moʻolelo kēia i haʻi ʻia mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi no koʻu one hānau ʻo Waiʻanae. ʻO kēia wahi moʻolelo ka moʻolelo no nā puʻu o Waiʻanae moku. Mai Pili-o-Kahe i Nānākuli ā hiki loa aku i Kua-o-ka-lā ma ka lae ʻo Kaʻena. I ke au kōliʻuliʻu, ka wā i loaʻa ʻole ai nā puʻu o Waiʻanae, e noho ana ma Nānākuli kekahi pilikua nui loa. ʻO Nānākuli ka inoa o ua wahi pilikua lā, i kapa ʻia kona inoa no kona nānā mau ʻana i lalo i kona mau kuli ma muli o ka nui o kona hilahila. He hilahila i ke aha? He hilahila i ka nui launa ʻole o kona kino. Ua hoʻohihi ʻia ʻo ia e kekahi paʻa wahine māhoe uʻi ʻo Pāheʻeheʻe a me kona māhoe ʻo Māʻiliʻili. He mau wāhine uʻi lāua i hihia i ke aloha me kekahi aliʻi nohea ʻo Hulu no Māʻili. ʻO Hulu, he aliʻi keu a ka maikaʻi i pilialoha me Māʻiliʻili. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo Hulu i ʻike i ka ʻokoʻa o nā māhoe a pili hilihewa akula ʻo ia me Pāheʻeheʻe me ka manaʻo ʻo Māʻiliʻili nō ia. Ua hele a lili ʻo Nānākuli i ua wahi aliʻi nei no kona ʻike ʻana i ke aloha o nā māhoe i ia wahi ʻiwa hoʻohaehae nāulu. Aloha wale ua pilikua nei. ʻO Koʻiahi, he moʻo hoʻokalakupua nunui ʻo ia no ia ʻaoʻao ʻo Waiʻanae. Kaulana ʻo ia i ka ʻaʻala o ka maile lau liʻiliʻi e ulu ana ma kona ʻāina. ʻO Koʻiahi nō hoʻi kekahi i ke kuko iā Hulu, kēlā wahi ulua ʻumeʻume o kai hohonu. Eia naʻe, i ka lohe ʻana o Koʻiahi no ke kui lei ʻana o ua wahi Hulu nei me Māʻiliʻili lāua ʻo Pāheʻeheʻe, ulu koke aʻela ka inaina a me ka lili i loko ona. ʻAʻole i liʻuliʻu, hoʻololi akula ʻo Koʻiahi iā lākou pākahi a pau i mau pōhaku a kū kona mākaia. Ua lilo ko Hulu kino i wahi puʻu ma ka lae ʻo Māʻili i kapa ʻia ʻo Puʻu-o-Hulu. ʻO Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, ua lilo lāua ʻo lāua nō nā puʻu ʻelua ʻo Puʻu Māʻiliʻili a me Puʻu Pāheʻeheʻe ma Lualualei. A ʻo Nānākuli, ua lilo kona kino pilikua i pōhaku nunui a ʻo ke awāwa holoʻokoʻa ʻo Nānākuli nō ia. ʻO ko Nānākuli wāwae ʻākau ʻo Puʻu Heleakalā, ʻo kona kuli ʻākau ʻo Palikea, ʻo Maunakapu kona wahi kapu, ʻo Puʻu Manawahua kona kuli hema, a ʻo Pili-o-kahe kona wāwae hema. No ia mau hana hoʻomāinoino a Koʻiahi, hoʻopaʻi akula nā akua iā ia a hoʻololi ihola lākou i kona kino holoʻokoʻa i pōhaku. ʻO kona kino pōhaku nā puʻu mai ke ahupuaʻa ʻo Waiʻanae ā hiki aku i Keawaʻula. ʻO Puʻu Kawiwi kona huelo, ʻo Puʻu Keaʻau kona wāwae hema, ʻo Kāneana kona lima hema, a ʻo Kua-o-ka-lā kona poʻo. Pēlā i loaʻa ai nā kuahiwi o ka moku ʻo Waiʻanae. Ma uka iki o ke awāwa ʻo Makua kahi ʻili ʻāina i kapa pū ʻia ʻo Koʻiahi. Wahi a ka moʻolelo, ma ia ʻili ʻāina ʻo Koʻiahi e ulu ai ka maile lauliʻi ʻaʻala loa o Hawaiʻi nei, ʻaʻohe lua e like ai me ka ʻaʻala o ua mau maile lauliʻi lā. I mea kēia moʻolelo e ʻike ai ka lehulehu i nā inoa o nā puʻu o Waiʻanae a me nā moʻolelo o ia mau inoa a me ka loaʻa ʻana o ia mau puʻu me ona mau kualono. ʻO kekahi haʻawina hoʻi, e makaʻala ʻia ka lili o lilo auaneʻi ke kino i wahi pōhaku. ʻAʻole naʻe kāua e hihi. ʻO ka waiwai nui o kaʻu ʻōlelo, he hoʻomaopopo. He hoʻomaopopo i nā inoa o nā puʻu a me nā kualono a pau o ko Waiʻanae moku no ka mea ʻo ia nā puʻu e hoʻomalu nei i ko Waiʻanae poʻe. Aia i Waiʻanae kekahi mahele nui o ka poʻe Hawaiʻi. I kēia mau lā, ua mō ka piko e pili ai nā kupa me ko lākou ʻāina ma muli o ka poina ʻana o nā inoa ʻāina a me nā moʻolelo. E hilo hou ʻia kēia pilina aloha ʻāina o kākou i ka lino hilo pāwalu i ʻole e moku hou ai. Ma laila ka ʻai a me ka ʻīnaʻi o ka Hawaiʻi ʻana – i ka mālama ʻana i ka ʻāina e mālama nei iā kākou. ʻAʻohe mālama, pau i ka ʻiole. © Kaʻulakauikeaokea Krug 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Hoʻi mai ʻo Makanikeoe Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 1 Nowemapa 2022 E ka mea i heluhelu i kēia moʻolelo hālikelike, e pale ʻia kāua e nā akua, nā ʻaumākua a me nā kūpuna i ke aloha mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino. I ka makahiki 1820 i hōʻea mua mai ai nā mikionali, ʻo ko lākou kāpae akula nō ia i nā ʻike a me nā hana Hawaiʻi. ʻO ka hua o kā lākou hana ʻino, ʻo ia ko kākou hoʻomaopopo ʻole ʻana a mālama ʻole ʻana iā kākou iho, ʻo nā ʻōiwi ponoʻī o Hawaiʻi. ʻO ka hoʻoponopono kekahi mea i hoʻomaopopo ʻole ʻia paha i kēia wā a poina paha iā kākou ka mālama maoli ʻana iā kākou iho nō. E hoʻomaopopo ʻia iho, he pule ka hoʻoponopono, he ʻaha nui nō, he kalana, a he hana hoʻokahi nō. Mai nā ʻike i hoʻolaha ʻia i kā Mary Kawena Pukui puke ʻo Nānā i ke kumu: Vol. 1 , hōʻike ʻia ke kuanaʻike Hawaiʻi a me ka hana ponoʻī o ka hoʻoponopono. Eia i loko o kēia pepa he moʻolelo no ka ʻohana i pilikia, a hemo ka pilikia i ka hoʻoponopono. E ʻimi ana kāua, e ka mea heluhelu, i kā lākou hoʻomau maoli ʻana i ka hoʻoponopono. E nānā pono kāua i ka hoʻoponopono ʻana o ka ʻohana ʻo Lama. ʻO Hulili ke kāne. ʻO Kukui ka wahine. Noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Keao, he wahine, ʻo Laʻakea, he kāne. Eia hoʻi ka ʻohana ʻo Lama. He pilikia ko ka ʻohana a na ua wahi pilikia nei e hōʻino iho nei i ko lākou nohona. Ma muli o ke noi a Kukui, hui pū ka ʻohana no ka hoʻoponopono. ʻO ka hui ʻana o nā lālā āpau o ke kumu, he mea nui hoʻi. Aia a noho pū ka ʻohana holoʻokoʻa, ua pono. ʻAʻole naʻe he pono ke komo ʻana mai o kekahi leo ʻokoʻa. Pili pono ka hoʻoponopono ʻana i ka hale ponoʻī wale nō a me nā kānaka i ʻike maka i ka pilikia. ʻAʻohe kahuna o ka ʻohana Lama, no laila, ʻo ko Hulili māmā ka mea i alakaʻi aku i ka hālāwai. I ka māhele mua loa, hāpai aʻe lākou nei i ka pule wehe . Pule aʻe lākou i nā akua, nā ʻaumākua, a me nā kūpuna. Eia hoʻi ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono. Ma hope mai o ka pale ʻana i ka ʻohana, ʻo ke kūkulu kumuhana ka hana. Eia ka hana, ʻo ka hāpai manaʻo, ʻo ka hoʻolohe pono, a me ka haʻi ʻana i ka pilikia. Eia ka pilikia, he wāwae pehu ko Laʻakea. He maʻi hou kēia no waho . Nīnau aku ko Hulili māmā i nā ʻōpio ʻelua no ka pilikia, a hōʻike ʻia ā maka ko Keao huhū ʻana iho iā Laʻakea. E kūkākūkā pū lāua i ke kumu o kona paio ʻana. Mōhala auaneʻi ka ʻoiaʻiʻo — ʻo Laʻakea kai hana kolohe aku iā Keao. Ua mihi ʻo Laʻakea iā Keao no kona hōʻino ʻana aku iā ia. Nīnau aku ko Hulili māmā, ke alakaʻi o ka hoʻoponopono ʻana, "E Keao, hiki paha iā ʻoe ke kala aku iā Laʻakea?" Kū haʻa ka ʻula ahi a lāua. ʻAe nō ʻo Keao i ke kala ʻana iho i ka hewa. Ua hoʻohāmau ʻia ka makani paio a hoʻi mai ʻo Makanikeoe. E like me ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono, e ʻāmama a noa aku ka pule . ʻAʻole hoʻi kēia ʻo ka hopena, e noho pū lākou i ka wā hoʻomalu no ka noʻonoʻo a hoʻomaha i ka malu. I ia pule aʻe hoʻi, hoʻōla ʻia ko Laʻakea wāwae a me ka ʻohana ʻo Lama. Aloha wale hoʻi e ka mea heluhelu, ua hōʻea kāua i ka hopena pono no ka hoʻoponopono ʻana i ka ʻohana. Eia nā manaʻo nui e hoʻomanaʻo pono ai kāua no ka hoʻoponopono, ʻo ka ʻohana wale nō a me nā kānaka i pili i ka pilikia, ʻo ka mālama ʻana i nā māhele āpau o ka hana pono, ʻo ka mihi, kekala, a me ka hoʻomanawanui ʻana. Mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino, e hoʻi paha kāua me ka maluhia. ʻĀmama, ua noa. © Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Mai Poina ka Inoa Kanikapila Chong 28 Pepeluali 2022 “I ka ʻōlelo nō ke ola, I ka ʻōlelo nō ka make.” I ka wā kamaliʻi au i lohe ai i kēia ʻōlelo noʻeau a ʻupu aʻe hoʻi kēia nīnau “He aha ka waiwai o ka ʻōlelo?” Ua ʻōlelo mai koʻu makuahine iaʻu, “Mai poina nā inoa Hawaiʻi o nā wahi pana no ka mea, aia nā moʻolelo i loko o kēia mau inoa. Ma laila e ʻike ai i ke ʻano o kēia mau wahi pana i ka wā kahiko a hiki paha i kēia mau lā.” Ma hope o koʻu lohe ʻana i kēia ʻōlelo, ua maopopo iaʻu ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā inoa Hawaiʻi. ʻO wai kākou inā nele kākou i ka inoa ʻole? E makemake anei kākou i nā inoa kapakapa i hāʻawi ʻia mai e ka poʻe haole? A i ʻole e hoʻomau kākou i ka inoa i hāʻawi ʻia e ko kākou mau kūpuna me ka manaʻo nui ona? Inā e ola mau nā inoa Hawaiʻi e ola mau nō hoʻi ka moʻolelo o ua mau inoa nei. Akā inā e make nā inoa, a laila e hala pū aku ka moʻolelo me ia. ʻEhā makahiki aku nei, ua hoʻomaka au i ke kahanalu ʻana ma Oʻahu nei a ma o ia hana, hoʻomanaʻo hou au i nā ʻōlelo a koʻu makuahine a me ka waiwai o nā inoa. Launa akula au me koʻu mau hoanoho a hōʻike maila lākou i kekahi mau kūlana nalu. Kahanalu akula au ma nā wahi e kapa ʻia nei ʻo Sandy’s, Pray for Sets, Pipeline, a me Point Panics. ʻAʻole au i noʻonoʻo e pili ana i nā inoa Hawaiʻi o ua mau kūlana nalu nei a hiki i koʻu lohe ʻana i nā inoa ʻo Awāwamalu (Sandy’s) a me Mākua (Pray for Sets), a pēlā aku. A ua nalu iho au, he aha ka manaʻo o kēia mau kahakai, a hoʻomanaʻo wau i ka mea i haʻi ʻia mai e koʻu makuahine: “Mai poina nā inoa Hawaiʻi.” No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, eia nā inoa Hawaiʻi o kaʻu mau kūlana nalu punahele ma Oʻahu nei. Aia kekahi kūlana nalu ma ke one o ka ʻaekai hema ʻo Point Panics ka inoa haole a ʻo Kewalo ka inoa Hawaiʻi. ʻO ke kani o ka uē ka manaʻo o ua inoa nei. I ka wā kahiko, ma laila i hoʻopiholo ʻia ai nā kauwā. No laila, ua kapa ʻia kēia wahi ʻo Kewalo no ka leo o nā kānaka i hoʻopiholo ʻia, a lohe ʻia e nā kānaka. Eia hoʻi, he ʻāina pūnana ʻo Kewalo no Kapoʻi, ʻo ia hoʻi ka pueo i kaua me ka Mōʻī Kākuhihewa. Ua hui pū nā pueo mai ke one ʻeleʻele o Puna a hiki i ke kai ʻo Polihale. Hiki iā ʻoe ke heluhelu i kēia moʻolelo i kapa ʻia ʻo “Kapoʻi a me Kākuhihewa.” I kēia mau lā ʻo nā mea kahanalu kino wale nō ke heʻe i kēia kūlana nalu. Ma ka hulina o ka moku e puka ai ka lā, aia kekahi kūlana nalu ʻo Sandy’s. ʻO Broke Neck Beach kekahi inoa, a ʻo ʻAwāwamalu ka inoa Hawaiʻi. I kēia mau lā nui ka poʻe e kahanalu kino i ia nalu ʻaʻai. He mōakāka ka manaʻo o kēia inoa Hawaiʻi—he awāwa nō i malu mai. Ma ka hulina ʻākau o ka mokupuni, aia ke kūlana nalu kaulana ʻo ʻEhukai, ʻo ia hoʻi ʻo Pipeline. I ka hoʻoilo, piʻi aʻe ka nalu a kiʻekiʻe ma kēia kapakai o Oʻahu. Ma muli o kēia mau nalu nui uhi mau ʻia ka ʻāina i ka ʻehukai. E kapa kākou iā ia i ua inoa nei a ola ka moʻolelo o ʻEhukai. Mai kahi e welo ai ka lā i Waiʻanae, aia kekahi kūlana nalu ʻo Mākua. ʻŌlelo ʻia ua hānau ʻia ke kanaka mua ma Mākua e ka poʻe i noho ma ia wahi. No laila ua kapa ʻia kēia ahupuaʻa ʻo Mākua. Ma muli o ka lolelua ʻana o nā nalu i kēia mau lā e lohe ʻia paha kekahi inoa haole ʻo Pray for Sets. Akā, ʻo ka inoa kamaʻāina, ʻo ia hoʻi ʻo Mākua, kahi e pili ai ʻo uka a me kai. Aia i nā inoa Hawaiʻi ka manaʻo, ka moʻolelo, ka mana, a me nā hiʻohiʻona o kēia mau wahi. Mai kāhea kākou i kēia mau wahi i nā inoa malihini o huki ʻia auaneʻi ko lākou mana a lilo akula. Wahi a Kumu Haʻalilio Solomon “I ka wā e loli ai nā inoa ʻāina, pēlā e loli ai ko lākou mau wahi, ko lākou mau manaʻo, a me ko lākou mau pono.” Mai poina ka inoa Hawaiʻi ʻo ka inoa ia e ola ai ka ʻāina a e ola ai nō hoʻi kākou. ​© Kanikapila Chong 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Malihini Kamalei Krug 1 Nowemapa 2020 Hoʻokahi nō lā o ka malihini. E nā kupa o ka ʻāina, ka poʻe e noho ana i ka ʻolu o kou ʻāina kulāiwi. ʻO ka hoʻokipa, he loina Hawaiʻi koʻikoʻi loa ia i ili mai ka wā kahiko loa mai a hiki i kēia au. Kuhi pinepine ʻia ma nā moʻolelo Hawaiʻi no ke ʻano ʻoluʻolu o ka poʻe kamaʻāina i ka poʻe malihini. Ma ka moʻolelo ʻo Ka Hopena O Ke Pī, ua huakaʻi nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa ma ko lāua mau kino kanaka i Kahana. Iā lāua e huakaʻi ana, noi akula ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa i ʻelua kāne i wai e inu ai. ʻO kekahi kāne, noho akula ʻo ia i uka, kahi o ka wai huʻihuʻi a me ka wai maʻemaʻe loa no laila ua nui ka wai ma kāna pūnāwai. ʻO kekahi kāne naʻe, ma kai ʻo ia i noho ai. He wai hapa kai ke ʻano o ka wai ma kona hale. Ua ʻawaʻawa a mehana ka wai. I ka wā i noi aku ai nā akua i wai, hōʻole ʻia nā malihini e ke kāne nāna ka wai huʻihuʻi. ʻO ke kāne nāna ka wai hapa kai ke kāne i ʻae aku iā lāua me ka mihi pū ʻana i ka nui o ka paʻakai ma ka wai o kona hale. I ka hopena o ka moʻolelo, mahalo ʻia ke kāne lokomaikaʻi. Hōʻike akula nā akua i ke kāne lokomaikaʻi i kō lāua mahalo ma o ke kuapo ʻana i ka wai o kāna pūnāwai me ka wai a ke kāne pī. Ua hoʻomaka ka wai a ke kāne pī e ʻawaʻawa i ke kai, a huʻihuʻi a mānalo maila ka wai ma ka hale o ke kāne lokomaikaʻi. He haʻawina koʻikoʻi loa ko kēia moʻolelo ʻoiai hōʻike ʻo ia i ka waiwai o ia loina ʻo ka hoʻokipa. I ka wā kahiko, ʻaʻohe hale Hawaiʻi i kāʻalo ʻia e ka malihini me ke kono ʻole ʻia ona e ke kamaʻāina e ʻai a māʻona, a e inu hoʻi a kena. I ka wā i hiki mai ai ka haole i Hawaiʻi nei, ua hoʻokipa ʻia lākou i ia ʻano like nō, me ke aloha nui. Ua hāʻawi ʻia nā mea a pau a nā malihini i makemake ai, ʻo ka ʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka ʻāina ʻoe, ʻo ka hale ʻoe, a pēlā aku. ʻO ka mea minamina, ua lawe akula nā haole i nā waiwai a pau i hāʻawi ʻia iā lākou me ka pānaʻi ʻole mai i ka pōmaikaʻi i nā Hawaiʻi. ʻO ka maʻi a me ka hoʻokolonaio kā lākou i hāʻawi mai ai iā kākou. Aloha ʻino. Kipa mai nā malihini iā Hawaiʻi nei no ka mea maikaʻi ko kākou hoʻokipa ʻana. Uluwehiwehi ka ʻāina, maʻemaʻe ke kai, a ʻoluʻolu ka poʻe. Piʻi lākou i uka, a ʻau lākou ma kai e like me ka hana a nā kupa. ʻO ka ʻokoʻa o nā malihini o kēia au, a me nā malihini o ke au kahiko, no ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai nā malihini, a mai Kahiki mai paha, e like hoʻi me nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa. No laila, ‘ike ‘ia ko lākou pilina me ka ‘āina a lākou e kipa ana, a me ka po‘e nāna e ho‘okipa. ʻAʻole nānā nā malihini o kēia au ̄ i ka pono o ka ʻāina a me nā kupa no ka mea ʻaʻole i paʻa nā loina. Nānā wale nō lākou i ̄ko lākou pono iho. I ka wā kahiko, ua mahalo aku nā malihini i ka ʻāina a me ka poʻe i hoʻokipa iā lākou. E like hoʻi me Kāne lāua ʻo Kanaloa. Mahalo akula lāua i ke kamaʻāina lokomaikaʻi ma o ka hoʻolilo ʻana i ka wai ʻawaʻawa o kāna pūnāwai i wai huʻihuʻi. Kuhi ka ʻōlelo noʻeau kaulana ʻo "Hoʻokahi no lā o ka malihini" i ka loina o ka hana a me ke kōkua ʻana i nā kamaʻāina ma ke ʻano e pono ai lākou. Inā he loʻi ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana iā ia ma ka loʻi ka hana. Eia naʻe, inā he loko iʻa ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana aku iā ia ma ka loko iʻa ka hana. ʻO ke kōkua ʻana i ka hoʻokipa ma ke ʻano e pono ai lākou ka loina. Mau kēlā ʻano loina a hiki i kēia au. ʻO ke kōkua ʻana i nā hoʻokipa ma ka holoi ʻana i nā pā kekahi lāʻana. He mea koʻikoʻi ka waiho ʻana i kekahi wahi ma ke kūlana i ʻoi aku ma mua o kona kūlana i kou hiki mua ʻana i laila. Pēlā i hōʻike ʻia ai ka mahalo. Ua paʻa ʻē nā loina o ka mahalo ʻana i nā malihini Hawaiʻi ʻoiai ua like ko kākou kahua.ʻO kēlā ka ʻokoʻa o nā malihini no ka ʻāina ʻē mai a me nā malihini no Hawaiʻi. ʻOkoʻa ko lākou kahua. Maʻa nā malihini no ka ʻāina ʻē mai i ka lawe wale ʻana nō i ko lākou makemake me ka mahalo ʻole ʻana aku iā haʻi. Ua hoʻomaka lākou e noho mai i Hawaiʻi akā mau ko lākou komo ʻole ʻana aku i ka hana me kākou Hawaiʻi, ma ke ‘ano kūpono. Ua mau ko lākou lawe ʻana i nā mea a pau i loaʻa iā kākou. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau ko kākou ʻae ʻana i nā malihini e lawe i nā pono mai ko kākou ʻāina mai. Āhea ka wā e pau ai ko kākou Hawaiʻi hāʻawi mau ʻana i ke aloha a me nā waiwai o ko kākou ʻāina i ka poʻe e nānā ʻole ana i ko kākou pono? Āhea e pau ai ko kākou hāʻawi ʻana aku i ke aloha i ka ʻīlio? © Kamalei Krug 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope He aha ka waiwai o ke kākau uhi Hawaiʻi? Kaʻula Kauikeaokea Krug 10 Pepeluali 2021 Na Kāne a me Kanaloa i hoʻokumu i ke kākau uhi Hawaiʻi i ka wā a lāua i kākau ai i nā kaha ma nā iʻa. I Kaukamōlī ma Hāmākua, Hawaiʻi kahi i hānau ai ke kākau uhi Hawaiʻi. ʻO nā iʻa like ʻole o kai nā iʻa a lāua i kākau ai. ʻO ka manini ʻoe, ʻo ka pāoʻo ʻoe, ʻo ka manō ʻoe, ʻo ke kīkākapu ʻoe, a pēlā aku. ʻO ka mōlī ka inoa o nā pono hana kākau i hoʻohana ʻia ma ka ʻoihana kākau uhi Hawaiʻi. ʻO ka hahau ka pono hana nāna e hili a hahau i ke kūʻau i loko o ka ʻili. ʻO ke kūʻau ka pono hana nona ka niho mōlī e kiko ana i ka ʻili. He manu kai nui ka mōlī a hoʻohana ʻia ka iwi ʻēheu ona e kālai ʻia ai nā niho ʻoʻoi no nā kūʻau. He ʻoihana ʻihiʻihi loa ia a ko kākou poʻe kūpuna i pūlama ai no ka mea he ʻoihana kahiko loa ia i hoʻokumu ʻia e nā akua. He aha paha ka waiwai o ka ʻoihana kākau uhi Hawaiʻi no ka lāhui i kēia mau lā? He nani ia, ʻo nā iʻa kai kākau mua ʻia, ʻo ke kanaka kai kākau uhi ʻia no ka mea hoʻohālike pū ʻia ke kanaka me ka iʻa. I ka wā e paʻa ai ka uhi ma ke kino, lilo ia uhi a me ona mau ana i mahele no ka ʻili. He ʻili hou aku paha ma kekahi ʻano. Ua kākau uhi ʻia nā akua, nā aliʻi, nā koa, a me nā makaʻāinana no ka hoʻohanohano ʻana i ko lākou mau kūpuna a me ko lākou mau kuaʻana, ʻo ia hoʻi nā iʻa. I ka wā ma mua, ʻo ke kahuna kākau uhi wale nō ke kanaka i hoʻokahe i ke koko o ke aliʻi me ka hoʻopaʻi ʻole ʻia. He mea kupanaha i koʻu manaʻo. Kiʻekiʻe loa paha ke kūlana o ke kahuna nāna i kākau iā Kahekili a i ʻole iā Kamehameha Paiʻea. ʻO ke kākau uhi ka ʻoihana e hiki ai iā kākou ke komo pū i ka ʻike a me ka ʻeha like i ʻike ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. ʻO ke kani koʻele like o ka hahau ʻia ʻana o ka mōlī i ka ʻili ke kani koʻele like i lohe ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. ʻO ia ke kumu e koʻikoʻi ai a e mana ai hoʻi kēia ʻoihana. He ala ia e moe ai kākou i kahi like i moe ai nā kūpuna a he ala pū ia e huakaʻi ai a e kipa ai iā lākou. ʻO ka mōlia ʻana i ke kino iā Kāne a me Kanaloa ke hoʻāmana i ka uhi a me ka moʻokūʻauhau. Mai ke kuanaʻike o mākou, ka poʻe ma loko o ia ʻoihana, ke noi ʻia mākou e kākau i kekahi, he kupuna ia e pahupahu ana a e alakaʻi ana i kāna pulapula e loaʻa ka uhi Hawaiʻi iā ia. ʻO ia kupuna like ke kupuna i kau nui i ka manaʻo o ka mea makeʻe uhi a ʻo ia kupuna like ke paʻa ma ka ʻili o kāna moʻopuna makeʻe uhi. He mea nui ka moʻokūʻauhau no ka mea ʻo ka ʻohana ka mea e paʻa ana ma ka ʻili a ma loko o ia mau ana kākau. ʻO ia ka mea e ʻokoʻa ai ke kākau uhi Hawaiʻi a e ʻokoʻa ai hoʻi ke kākau uhi mīkini “Hawaiian tribal” i laha i kēia mau lā. ʻAʻohe ʻihi o ka uhi i kākau ʻia e ka mīkini no ka nele o ia uhi mīkini i ka ʻole o nā pule a me nā loina kahiko. He uhi hoʻopilipili wale iho nō ia mau uhi “tribal” – ʻaʻohe ʻiʻo a ʻaʻohe kapu. ʻO ka mīkini kekahi mahele e ʻokoʻa loa ai ia mau ʻoihana ʻelua. ʻAʻole mahele kuʻuna o ke kākau uhi mīkini ʻana no ka mea uhae ʻia ka ʻili e ke kui hao o ka mīkini, a paʻa ka uhi. ʻAʻohe pono hana kūlohelohe e like me ka iwi mōlī, ka hahau lāʻau, ka paʻu kukui maoli, a me ka ipu kuni pōhaku. Ma waho aʻe o ke kūlana ʻoiaʻiʻo a maoli o kēia ʻoihana, ʻo ka hoʻopili a me ka hoʻāmana kūpuna kekahi kumu ʻē aʻe e waiwai ai ke kākau uhi Hawaiʻi. Inā ʻo ka hoʻopili kupuna kekahi mea i waiwai iā kākou, e nūnē ʻia ke koho ʻana i ka uhi Hawaiʻi ma mua o ka uhi haku wale. ʻO ka hoʻi ʻana i ka piko a me ka mole o kākou ka mea nui. Hiki hōʻoiaʻiʻo ʻia ka moʻokūʻauhau a me ka moʻolelo o ke kākau uhi Hawaiʻi a hiki aku i kona mole i ō Kāne me Kanaloa. Kapa pū ʻia ke kākau uhi Hawaiʻi he kuni e ka poʻe Niʻihau. ʻO ke kuni, he pale ia mai ka ʻanāʻanā ʻia mai. Ua pili nei ʻoihana i ke kuni ʻana no ka nui o ka wela a me ka puhi ʻana ma loko o ia ʻoihana. Puhi ʻia ka hua kukui e hana ai i ka paʻu, he ʻeha wela ko ke kākau ʻia ʻana, a kohu ʻili pāpaʻa ka ʻeha o ka ʻili ke ʻike aku ke paʻa ka uhi. Ua nui ka pilina o kēia ʻoihana i nā mea ola a me nā mea mana o ka honua. E like me ke kuʻi ʻana o ka hekili a me ka ʻōlapa ʻana o ka uila, pēlā ka ʻeha o ke kuʻi ʻana o ka mōlī i ka ʻili. Ua like ke kani koʻele o ka hahau ʻia o ka mōlī ma ka ʻili me ke kani hauwalaʻau a ka nuku o ka mōlī. Pēlā e hōʻoiaʻiʻo ʻia ai ka mana a me ka waiwai o ia ʻoihana. Eia naʻe, ua hoʻolilo ʻia kēia ʻoihana kākau uhi Hawaiʻi i kūlana ʻoihana kālā i kēia mau lā me ke kapa pū ʻia o ke kākau uhi he hana pāheona a kahakiʻi. ʻAʻole naʻe pēlā no ka mea lilo ka uhi i mahele no ke kino. Lilo ko kākou mau kūpuna i mahele no ko kākou kino ke hahau ʻia lākou i loko o ka ʻili. E ola loa ka ʻoihana kākau uhi Hawaiʻi. © Kaʻula Krug 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Mai Poina ka Inoa Kanikapila Chong 28 Pepeluali 2022 “I ka ʻōlelo nō ke ola, I ka ʻōlelo nō ka make.” I ka wā kamaliʻi au i lohe ai i kēia ʻōlelo noʻeau a ʻupu aʻe hoʻi kēia nīnau “He aha ka waiwai o ka ʻōlelo?” Ua ʻōlelo mai koʻu makuahine iaʻu, “Mai poina nā inoa Hawaiʻi o nā wahi pana no ka mea, aia nā moʻolelo i loko o kēia mau inoa. Ma laila e ʻike ai i ke ʻano o kēia mau wahi pana i ka wā kahiko a hiki paha i kēia mau lā.” Ma hope o koʻu lohe ʻana i kēia ʻōlelo, ua maopopo iaʻu ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā inoa Hawaiʻi. ʻO wai kākou inā nele kākou i ka inoa ʻole? E makemake anei kākou i nā inoa kapakapa i hāʻawi ʻia mai e ka poʻe haole? A i ʻole e hoʻomau kākou i ka inoa i hāʻawi ʻia e ko kākou mau kūpuna me ka manaʻo nui ona? Inā e ola mau nā inoa Hawaiʻi e ola mau nō hoʻi ka moʻolelo o ua mau inoa nei. Akā inā e make nā inoa, a laila e hala pū aku ka moʻolelo me ia. ʻEhā makahiki aku nei, ua hoʻomaka au i ke kahanalu ʻana ma Oʻahu nei a ma o ia hana, hoʻomanaʻo hou au i nā ʻōlelo a koʻu makuahine a me ka waiwai o nā inoa. Launa akula au me koʻu mau hoanoho a hōʻike maila lākou i kekahi mau kūlana nalu. Kahanalu akula au ma nā wahi e kapa ʻia nei ʻo Sandy’s, Pray for Sets, Pipeline, a me Point Panics. ʻAʻole au i noʻonoʻo e pili ana i nā inoa Hawaiʻi o ua mau kūlana nalu nei a hiki i koʻu lohe ʻana i nā inoa ʻo Awāwamalu (Sandy’s) a me Mākua (Pray for Sets), a pēlā aku. A ua nalu iho au, he aha ka manaʻo o kēia mau kahakai, a hoʻomanaʻo wau i ka mea i haʻi ʻia mai e koʻu makuahine: “Mai poina nā inoa Hawaiʻi.” No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, eia nā inoa Hawaiʻi o kaʻu mau kūlana nalu punahele ma Oʻahu nei. Aia kekahi kūlana nalu ma ke one o ka ʻaekai hema ʻo Point Panics ka inoa haole a ʻo Kewalo ka inoa Hawaiʻi. ʻO ke kani o ka uē ka manaʻo o ua inoa nei. I ka wā kahiko, ma laila i hoʻopiholo ʻia ai nā kauwā. No laila, ua kapa ʻia kēia wahi ʻo Kewalo no ka leo o nā kānaka i hoʻopiholo ʻia, a lohe ʻia e nā kānaka. Eia hoʻi, he ʻāina pūnana ʻo Kewalo no Kapoʻi, ʻo ia hoʻi ka pueo i kaua me ka Mōʻī Kākuhihewa. Ua hui pū nā pueo mai ke one ʻeleʻele o Puna a hiki i ke kai ʻo Polihale. Hiki iā ʻoe ke heluhelu i kēia moʻolelo i kapa ʻia ʻo “Kapoʻi a me Kākuhihewa.” I kēia mau lā ʻo nā mea kahanalu kino wale nō ke heʻe i kēia kūlana nalu. Ma ka hulina o ka moku e puka ai ka lā, aia kekahi kūlana nalu ʻo Sandy’s. ʻO Broke Neck Beach kekahi inoa, a ʻo ʻAwāwamalu ka inoa Hawaiʻi. I kēia mau lā nui ka poʻe e kahanalu kino i ia nalu ʻaʻai. He mōakāka ka manaʻo o kēia inoa Hawaiʻi—he awāwa nō i malu mai. Ma ka hulina ʻākau o ka mokupuni, aia ke kūlana nalu kaulana ʻo ʻEhukai, ʻo ia hoʻi ʻo Pipeline. I ka hoʻoilo, piʻi aʻe ka nalu a kiʻekiʻe ma kēia kapakai o Oʻahu. Ma muli o kēia mau nalu nui uhi mau ʻia ka ʻāina i ka ʻehukai. E kapa kākou iā ia i ua inoa nei a ola ka moʻolelo o ʻEhukai. Mai kahi e welo ai ka lā i Waiʻanae, aia kekahi kūlana nalu ʻo Mākua. ʻŌlelo ʻia ua hānau ʻia ke kanaka mua ma Mākua e ka poʻe i noho ma ia wahi. No laila ua kapa ʻia kēia ahupuaʻa ʻo Mākua. Ma muli o ka lolelua ʻana o nā nalu i kēia mau lā e lohe ʻia paha kekahi inoa haole ʻo Pray for Sets. Akā, ʻo ka inoa kamaʻāina, ʻo ia hoʻi ʻo Mākua, kahi e pili ai ʻo uka a me kai. Aia i nā inoa Hawaiʻi ka manaʻo, ka moʻolelo, ka mana, a me nā hiʻohiʻona o kēia mau wahi. Mai kāhea kākou i kēia mau wahi i nā inoa malihini o huki ʻia auaneʻi ko lākou mana a lilo akula. Wahi a Kumu Haʻalilio Solomon “I ka wā e loli ai nā inoa ʻāina, pēlā e loli ai ko lākou mau wahi, ko lākou mau manaʻo, a me ko lākou mau pono.” Mai poina ka inoa Hawaiʻi ʻo ka inoa ia e ola ai ka ʻāina a e ola ai nō hoʻi kākou. ​© Kanikapila Chong 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Kuʻu Tūtū Nalua Manaois, Ua Hala Makia deJesus 10 Pepeluali 2021 Ma ka Pōʻakahi, lā 4 o Ianuali i ke kihi o ka pō, pauaho maila ʻo R. Nalua Manaois i kēia ola ʻana ma loko o kona hale ma Reno, Nevada nei. Kīpuni ʻia aʻela ʻo ia e kona ʻohana i kona huakaʻi ʻana ma ke ala hoʻi ʻole. Ma ia manawa o kona haʻalele ʻana, ua hoʻomaha ʻia ʻo ia e kāna kāne, e Benjamin Manaois, ma ke kuikui lima. Noho paʻa ihola ka ʻohana ma loko o ka hale i ka hū ʻana o ka makani pāhili, a ma hope pono o kona moe ʻana i ka moe kapu o Niolopua, ʻo ka mālie maila nō ia o waho. ʻEhā keiki a Nalua lāua ʻo Benjamin. ʻO A. Waipa ka hiapo, he kāne. ʻO S. Makia kona hope iho, he kāne. ʻO K. Haliʻimaile kona hope iho, he wahine. ʻO K. Paʻahana ka muli loa, he kāne. Ua hānau ʻia nā moʻopuna he ʻumikumamākolu a hānau ʻia nō hoʻi nā moʻopuna kuakahi he ʻelua. Hānau ʻia ʻo Nalua i Honolulu ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. He Kelemania kona makua kāne a he Hawaiʻi kona makuahine. Moʻolelo pinepine maila ʻo ia nei no kona wā kamaliʻi a me kona lohe ʻana aku i ka leo nahenahe o kona makuahine i ʻōlelo ai ma ka walaʻau Hawaiʻi. I ia wā, ua pau ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki a ʻo ka pau maila nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hale. Neʻe akula ʻo ia i Kaleponi me kāna kāne ʻo Benjamin ma hope o ka male ʻana. Ma laila ʻo ia i aʻo ai i ka hula ʻana ma ke alo o Kumu Rose Lokelani Thomas a me Kumu Joseph Kamohaʻi Kahaulelio ma hope iho. He alakaʻi ʻo ia na Kumu Joseph. ʻŪniki aʻela ʻo ia ma lalo o Kumu Joe, lilo nō hoʻi i kumu hula a ʻo ka hāmama akula nō ia o kona hālau hula ʻo Hula Halau o Nalua i ka makahiki 1976. Ua ʻūniki aʻe nō hoʻi ʻekolu haumāna āna. ʻElua o nā haumāna i ʻūniki, he mau keiki nō nāna, ʻo ia hoʻi ʻo Anthony Waipa lāua ʻo Katrina Haliʻimaile. ʻOiai, kaulana ʻo ia i ka hula ʻana, ua kaulana nō hoʻi ʻo ia ma ka ʻohana i kāna i hoʻomoʻa ai. Inā koe maila kekahi laiki ma hope o ka ʻaina ahiahi, ʻaʻole nō e nele kona hoʻomoʻa ʻana i ka laiki palai i ia kakahiaka ʻana aʻe. Ma koʻu wā i noho pū ai me ia, nāna nō i hoʻomoʻa i ka ʻaina ahiahi. Ua noi pinepine ʻia ʻo ia e hoʻomoʻa i ka stroganoff, a ma muli o ia nīele ʻana aku iā ia, ua kala loa kona aʻo ʻole ʻana aku iā haʻi i ka hoʻomākaukau ʻana. Ma hope o ka hoʻomaha loa ʻana o kuʻu tūtū kāne i ka hana, ua haʻalele lāua i koʻu hale ma Kaleponi no ka hale ma Reno, a ʻo ke aʻo maila nō ia i ka hoʻomākaukau ʻana. ʻO kaʻu kumu nō ʻo Nalua Manaois. ʻOiai ʻo ia kaʻu kumu hula, ʻo ia nō hoʻi kaʻu kumu e holo ai ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o koʻu neʻe ʻana i Hawaiʻi e komo ai i ke kulanui, ua hōʻole maila ʻo ia. I kona manaʻo, ua makemake au e haʻalele i kuʻu ʻohana. Ua wehewehe aku au iā ia no koʻu makemake e aʻo mai ai i ka ʻōlelo. Moʻolelo maila ʻo ia no kona minamina i ka ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo a kona makuahine, a ʻo kona ʻae maila nō ia. Ua hala akula ʻo ia akā, waiho ʻia maila ke aloha no ka hana mau ʻana aku. He pua mae ʻole ʻo ia i ka lā a i ka ua nui. Ua mālama mai ʻo ia i kāna poʻe pua a ua hoʻolei maila nō hoʻi i ka ʻike. He pua nō au na kona lei ʻāʻī ʻaʻala i kui ʻia e kona aloha a e māpu mau ana i ka hoʻolei ʻana aku. © Makia deJesus 2021 na Makia deJesus ko mua ko hope

< hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. Piha kēia puke i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka poʻe Potawatomi i pili i ka ʻāina, a me ka mahalo ʻana i nā mea ola a puni kākou. ʻO kekahi mea hoihoi o kēia puke, he mau haʻawina koʻikoʻi ko kēia mau moʻolelo e aʻo a e hoʻopilipili aku ai kākou kānaka. ʻOkoʻa ka Hawaiʻi, a ʻokoʻa ka poʻe Potawatomi, eia naʻe he mau wai like nō ko nā lāhui ʻelua. ʻO kekahi wai like ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama nā ʻIlikini o ʻAmelika i ka ʻāina e like me ka Hawaiʻi. Ma muli o ke kūlana akua o ka ʻāina i hoʻopili ai lākou i ke ʻano o ka ulu ʻana o nā lāʻau a me nā holoholona. Ma kēia ʻatikala nūpepa nei, e haʻi hou aku ana wau i ka moʻolelo Potawatomi no nā kumulāʻau Pikana (Pecan). He mau kumulāʻau koʻikoʻi loa nā Pikana i ka poʻe ʻIlikini ʻoiai hiki ke mālama ʻia ʻo ia a hiki i ka wā hoʻoilo, ka wā wī hoʻi. ʻOkoʻa naʻe nā hua Pikana a ʻokoʻa nā ʻŌhelo Papa a me ia ʻano hua. Hiki ke ʻai ʻia nā ʻŌhelo Papa i ia manawa ʻānō, ma hope pono o ka ʻohiʻohi ʻana aku. ʻO nā hua Pikana naʻe, he hua ia e ʻai ai ma hope loa o kona ʻohiʻohi ʻia ʻana. Paila ʻia nā Pikana, a hana ʻia he Pikana paka e ʻai ai ma ka wā hoʻoilo. ʻO ka mea ʻāpiki o kēia mau kumulāʻau, ʻaʻole lākou hua mai i kēlā a me kēia makahiki, a ʻaʻohe wā kū mau e hua mai ai lākou. Eia naʻe, ke hua mai lākou, ua ʻeu nā hua Pikana. Hua mai nā kumulāʻau a pau o ka ulu Pikana i ka wā like. I ka wā e hua ai lākou a pau, ʻai ʻia e nā Kiulela a māʻona maila, a hoʻomaka ka ulu ʻana o ka heluna o nā Kiulela. I ka nui ʻana mai o nā Kiulela, māʻona mai nā ʻIo i ka ʻai Kiulela. Pēlā pū me nā ʻAlopeka. Ma ka nui ʻana o ka heluna ʻIo, māʻona mai nā ʻAlopeka i ka ʻai ʻIo. Ke hua pū mai nā kumulāʻau Pikana, lawa nā hua e hauʻoli ai nā holoholona a pau a puni nā ulu Pikana. Ma muli o ka nui loa o nā hua i hāʻule ma ka wā like, lawa pū ka heluna hua i koe e ulu ai lākou i mau kumulāʻau Pikana hou aku. E like me nā mea ola ʻē aʻe o ka honua nei, he mau kumulāʻau Pikana e hoʻopili ʻole ana i ka hapa nui o nā kumu Pikana. ʻAʻole lākou hua pū i ka wā like e hua ai nā kumulāʻau Pikana ʻē aʻe. Hua koke mai kekahi, a hua lohi mai kekahi. Ma muli o ko kēia mau kumulāʻau Pikana hua ʻole ʻana ma ka wā e hua pū ai ka hapa nui o nā kumulāʻau ʻē aʻe, ʻai pau ʻia nā hua. ʻAi ʻia nā hua a pau e nā Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau Pikana hou aku ma ia wahi. ʻO ke alulike ʻana ka mea e ola ai nā ulu Pikana. Ke hua pū nā kumulāʻau, ola nā holoholona a pau a puni lākou, a lawa nā hua i koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. I ka hua kaʻawale ʻana o nā kumulāʻau, māʻona mai kekahi mau Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. ʻO ka waiwai o ke alu like ʻana ka haʻawina koʻikoʻi loa o kēia moʻolelo. I ka hua pū ʻana o nā kumulāʻau a pau i ka wā like ka mea e māʻona ai nā holoholona a pau a puni lākou. Like ka pōmaikaʻi no kākou poʻe Kānaka. E hua pū kākou i ka wā like. ʻO nā hana a pau a kākou e hana ai i mea e ola ai ka ʻike a me ke kuanaʻike o ko kākou lāhui ka hua. Inā hana kākou a pau pū no ke kumu like, e loli ana ka nohona a maikaʻi aʻe. Keu hoʻi i kēia au a kākou e noho ai ma lalo o ka lima ikaika o ʻAmelika, paʻakikī ke ola ʻana o nā loina kahiko inā ʻaʻole kākou a pau e alu pū. ʻO ka nui kānaka ka mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka ʻike. ʻAʻole kākou e kū hoʻokahi a hana wale nō e like me ko kākou makemake me ka nānā ʻole ʻana aku i ka mea e pono ai ka lāhui. E kakali i ka hapa nui o ka lāhui, a i ka mākaukau ʻana o kākou a pau, a laila kākou e hua pū ai. Pēia pū ka poʻe e ulolohi ana i hope. E wiki mai ʻapa nei. E hōʻeleu aku, a e hui pū me ka lāhui. I ka wā i alulike ai nā kumulāʻau, ua nui ka loli o nā holoholona a puni lākou. Pēlā pū hoʻi kākou. I ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi pū ʻana, a me ko kākou aloha pū ʻana i ka ʻāina, e loli ana ka nohona. © Kamalei Krug 2021 na Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Huakaʻi Kūkaʻi o ko Kauaʻi Laʻakea Chun 31 Malaki 2022 ʻAʻole ʻulu i ka pōkole o ka lou . He ʻōlelo noʻeau kēia no ka hoʻomākaukau pono, i loaʻa ka hua e pono ai. I pōkole ka lou, ʻaʻohe ʻulu e loaʻa mai. Inā ʻo ka noho nanea wale ka hana, ʻike ʻole ʻia nā pōmaikaʻi o nā ʻāina mamao. No laila, ma ka wā e hiki ai ke huakaʻi ʻimi loa, e luʻu i ke kai hohonu. Ma laila nō ka ʻike waiwai. I ka ʻōʻili ʻana o ka lā i ka malama ʻo Iulai, i ka makahiki 2019, mākaʻikaʻi ihola wau me ʻehiku haumāna ma lalo o nā polokalamu ʻo Nā Pua Noʻeau a me Iwikuamoʻo. Hele aku nei ka huakaʻi i ka mokuʻāina ‘o Seattle i ka ʻāina kamahaʻo ʻo Tacoma. ‘O ka ʻāina ia o nā ʻōiwi Nisqually. He huakaʻi kēia no ka ʻike maka ʻana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina hou, ke kaʻaʻike ʻana no ka waiwai o ka ʻōlelo ʻōiwi, a me ke kipa ʻana i nā wahi kaulana o Tacoma a me nā kupa o laila. I ka hiki ʻana aku i Tacoma mai Kauaʻi, ua piʻi ka ʻeu i loko o mākou haumāna i ka ʻike ʻana i nā mea e hoʻopuni ana i ke kahua mokulele, e like hoʻi me nā ao pouli lau a lau e poʻi ana i ka lā, ka makani huʻi koni i ka ʻili, a me nā halekuʻi e kū kilakila nei. ‘Oiai au e kalaiwa ana mai kahi kapa i kahi kapa aku o Seattle, ua ʻike wau i nā kikowaena kūʻai like ʻole a me nā pāheona kūikawā. A i ka haʻalele ʻana i ke kaona, ʻike ʻia nā kumulāʻau kikala pā i ka lani, nā māla, a me nā wahi hānai holoholona like ʻole. Hōʻea mākou i kahi e hoʻomoana ai, hoʻokuʻu iki, a kau hou i ke kaʻa no ke kipa ʻana i nā kūpuna a me nā mākua o ia ʻāina. Aia lākou e kamaʻilio ana no ka waiwai o ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo a me ka hoʻopili hou ʻana me nā mole kūpono o ke ola. Ua hoʻomaka ke kamaʻilio ‘ana no ka mea koʻikoʻi loa, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo makuahine. Ma kahi o nā makahiki 1800, ua pāpā ʻia nā haumāna, ʻaʻole e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine ma ke kula. Pāpā ʻia e ka lāhui haole like i hoʻokahuli i ke aupuni kūʻokoʻa ʻo Hawaiʻi. No laila, ma muli o ka ʻaneʻane nalowale ʻana o ka ʻōlelo, ua moku ka pilina o nā ʻōiwi, ka ʻāina, a me ka wai. Eia naʻe, i ka ʻimi ʻana o nā mākua o kēia au i nā mele, nā moʻolelo, a me nā kūpuna i hiki ke hoʻākāka i ka ʻōlelo, ua hiki ke kūkulu hou ʻia ke kahua ʻōlelo. I kēia wā, aʻo ʻia nā kamaliʻi a me nā ʻōpio i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Ma hope o ka walaʻau ʻana me nā ʻelemākule a me nā mākua no ka waiwai o ka ʻōlelo, ua kalaiwa mākou i ke kahawai ʻo Glacier Water. He moʻolelo kupaianaha ko ua wahi nei. I ka ʻaihue ʻia ʻana o ka ʻāina e ka haole, ua hoʻomaka lākou e hoʻokumu i kekahi kahua pūʻalikoa ma nā wahi like ʻole o ka mokuʻāina. I ke ao ʻana aʻe o kekahi pō, hōʻea ka pūʻalikoa a ʻike akula, ua poloka nā kaʻa, ua hoʻohuli ʻia nā mokulele, a ua ʻaihue ʻia nā lako a pau o ko lākou kahua. ʻAʻole na nā kamaʻāina i lawe aku i nā pono kaua, akā ʻōlelo ʻia na nā kupua e kiaʻi ana i ka ʻāina a me ka lāhui, na lākou i hana. He moʻolelo hoihoi kēia iaʻu ʻoiai ʻike nui ʻia nā kūpuna a me nā kupua e palekana mai ana iā mākou ma Hawaiʻi nei. E like hoʻi me nā pōhaku e ʻākeʻakeʻa ana i ke alanui i Maunakea, no ka hōʻole ʻana i ke kūkulu ʻohenānā. He huakaʻi kūkaʻi maoli nō kēia no ke kipa a me ka launa ʻana me nā poʻe ʻōiwi o ka ʻāina mamao. Ua aʻo mai au i nā mea hou a ua ʻike hoʻi au i nā pilina ma waena o ka poʻe Nisqually a me ka poʻe ʻo Hawaiʻi nei. Ma muli o ke komo ʻana aku i loko o kēia ʻano polokalamu hou, hiki ke aʻo i nā mea hou o ka poʻe ʻōiwi ʻē aʻe, a lawe i ʻoi aʻe ka naʻauao. ʻAʻole e maopopo ana ka waiwai o ka ʻike, inā ʻaʻole kākou hoʻāʻo i nā mea hou. © Laʻakea Chun 2022 na Laʻakea Chun ko mua ko hope