< hoʻi hope Hū! Keu a ka Wela! E Hele Kākou i Waikomo! Kamāhie Baricuatro 1 Nowemapa 2022 I Hawaiʻi nei, nui nā mea leʻaleʻa ā kākou e hana ai i nā lā wela loa. Hele paha kākou i ka ʻauʻau wai a me ka ʻaukai, a i ʻole, kiʻi paha kākou i kekahi mea ʻono huʻihuʻi. No Lahaina mai au, a ʻaʻole nui nā kahawai i ia wahi no ka mea i ka wā mahi kō ua ʻoki ʻia nā kahawai no ka hānai kō. No laila, inā makemake au e ʻauʻau i ka wai, e kalaiwa aku au a hiki i Wailuku no ke komo ʻana i ke kahawai ʻo Kepaniwai ā ʻo ʻĪao. ‘Olu‘olu ka wai hu‘ihu‘i i ka la wela loa. I ka manawa oʻu i ʻauʻau ʻole ai, e kiʻi ana au i ka haukōhi! Nui nā hale kūʻai e kūʻai aku i ka haukōhi, akā i kēia mau lā e hele ana au i Waikomo! ʻO Waikomo ka inoa o ʻelua mau mea, ʻo ia hoʻi kekahi kahawai i Kauaʻi, a me kekahi kalaka kūʻai haukōhi ma Maui. He aha ka pilina o ia mau mea? Eia, ʻo Jonathan ke kāne nāna i wehe i ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo. No Kauaʻi mai ʻo ia, a ʻo Waikomo kahi i hānai ʻia ai ʻo ia ma kona wā kamaliʻi. Nani ka pilina o ka inoa ʻo Waikomo i ka manaʻo o ke komo ʻana i ka wai, ʻoiai he mea ia a kākou e hana ai i nā lā wela loa. Nolaila, maikaʻi ka hāʻawi ʻana i kēia inoa i ke kalaka haukōhi. Ua wehe ʻia ʻekolu mau kalaka haukōhi e Jonathan. ʻO LocoCoco ke kalaka mua āna i wehe mua ai i Kauaʻi, aia ka lua o ke kalaka ma Las Vegas, akā ua kūʻai ʻia aku kēia kalaka i kekahi mau kānaka ʻē aʻe na lākou e mālama. A ʻo Waikomo ke kolu o ke kalaka, aiama Maui. Akamai loa ua kanaka nei i ka wehe ʻana i nā kalaka kūʻai haukōhi i nā wahi wela loa. ʻOi aku nō ke emi o kēia ʻano o kahi kūʻai mea ʻai ma mua o ka wehe ʻana i hale paʻa.. Aia ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo i Honokawai, ma Maui. ʻAno ʻokoʻa ko Waikomo haukōhi, ʻokoʻa ka haukōhi maʻamau. Hana ʻo ia i ka waihua ʻoiaʻiʻo, ʻaʻole ka malakeke, a ma luna o ka puʻu haukōhi, ninini ʻo ia i ka hone, ka waiū niu, a me ka hua poke liʻiliʻi. ʻOno loa kēia ʻano o ka haukōhi! Ua koho ‘o ia e hana i ka waihua ‘oia‘i‘o i kāna haukōhi no ka mea, makemake ‘o ia e kāko‘o i ka nohona ola maika‘i o ka lāhui kanaka. I ka ‘ai ‘ana i ka haukōhi a Waikomo, ho‘ānu a ho‘onanea ʻia ke kino, ‘a‘ole kēia haukōhi he keu a ka momona. He he‘e nalu ‘o Jonathan, no laila, i nā lā wela loa a hūia ke kai, e kalaiwa ana ‘o ia i kona kalaka haukōhi ʻo Waikomo i kahakai no ka poʻe heʻe nalu! Nui wale kona hauʻoli i ka ‘ike ʻana i nā minoʻaka o ka poʻe e ‘ai ana i kāna haukōhi! I kona hāʻawi ‘ana i ka haukōhi i kekahi kanaka, paʻi wikiō na ‘o ia i kona ho‘ā‘o ‘ana i ka haukōhi a hoʻouka ‘ia ka wikiō ma ka ʻaoʻao Kiʻiwawe ‘o Waikomo. Ma ia ʻaoʻao Kiʻiwawe, hāʻawi makana ʻo Jonathan i nā mea e hahai ana iā ia. Puni ʻo Jonathan i ka minoʻaka ʻana o kona mau hoa, a i kāna hana i Waikomo, hāʻawi nō ʻo ia i nā minoʻaka nui i ka lāhui Hawaiʻi. Ke hoʻoulu nei ʻo Jonathan i ka hauʻoli a me ka ʻoluʻolu o kona home ʻo Waikomo i Kauaʻi i loko o kāna hana. I ka lā wela loa, hiki iā kākou ke komo i ka wai ʻoluʻolu a kiʻi i ka haukōhi mai Waikomo mai, a laila, he minoʻaka ko kākou i ke kiʻi ʻana i ka haukōhi. I Waikomo kākou e ʻolu ai! © Kamāhie Baricuatro 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Wai Kakalina o Moanalua Kawohikūkahi Adversalo 30 Ianuali 2022 ʻO ka wai kakalina o nā hale ma Āliamanu, Āliapaʻakai, a me Kapūkakī, like ʻole ʻo ia me ka wai o ke kahawai i hoʻopaumāʻele ʻia ma uka ala, e kahe iho mai laila mai a e inu ʻia ma lalo nei. He mea nui loa ka wai i ke ola o ke kanaka. ʻO ia ke kumu o ka mālama pono ʻana o ka poʻe kahiko i ka wai. Maopopo iā lākou, kahe iho ka wai mai uka mai. Inā mimi kekahi i ke kahawai ma uka ala, ua paumāʻele nō. Kahe ka wai pau pū me ka mimi i lalo nei. Komo aku ia wai paumāʻele i nā loʻi, hoʻohana ʻia, inu ʻia, a ʻauʻau ʻia hoʻi, a pēlā aku nō. ʻAʻole maopopo i nā kānaka ua hoʻopaumāʻele ʻia ka wai. A laila inu ʻia a maʻi akula nā kānaka. Pēlā nō i hana ʻia ai ma Moanalua. Waiho ʻia ke kakalina i loko o nā pahu nui ma Kapūkakī a kulu ihola ke kakalina mai ka pahu iho i ka wai e hoʻokahe ʻia i nā hale o ka Pūʻali Koa i Āliamanu. ʻAʻole maopopo i nā ʻohana ua paumāʻele ka wai a hoʻohana ʻia a inu ʻia. A ua loaʻa ka nui poʻe o laila i ka maʻi i ka wai kakalina. ʻO nā ʻohana e noho ana ma ia poʻe wahi, ʻike akula lākou i ka hinuhinu o ka wai. A ua maopopo nō iā lākou, aia ke kakalina i loko, ma muli o ka hinu a me ke ʻala. Ua paʻa nā luna o ka Pūʻali Kaua Moana i ka hōʻole, akā hiki iā kākou ke ʻike leʻa i ke kakalina ma ka wai. Hoʻi maila ka hopena o ka hōʻike ʻana i ka wai a hōʻoiaʻiʻo ʻia nō, aia ke kakalina ma ka wai. Inā pani ʻia ke kahawai, e hālana mai ana ia wai ma luna o ka ʻāina. E kahe ka wai paumāʻele i kekahi wahi ʻē aʻe a hui paha me ka wai maʻemaʻe o laila, a laila ua paumāʻele hoʻi ia mau wai. ʻO ia ke kumu o ka hopohopo ma hope o ka pani ʻana i nā paipū mai Kapūkakī. Hopohopo nā kānaka o inu ʻia ke kakalina a komo i nā wai ʻē aʻe. Inā ʻaʻole wehe ʻia kēia pilikia i kēia manawa ʻānō, e lilo ana auaneʻi ia i pilikia nui no Oʻahu a puni. He mea ʻole ke kanaka ke nele ʻo ia i ka wai ʻole. He make nō ia. E mālama pono ʻia ka wai no ke ola ʻana o ka lāhui. No laila, he mea nui nō ka hoʻohemo koke ʻia ʻana o nā pahu kakalina o ka Pūʻali Kaua Moana mai Kapūkakī aku, a laila e loaʻa ai ke ola. © 2022 Kawohikūkahi Adversalo ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Pono o ka ʻĀina Kūpono Achuela 15 Pepeluali 2023 He ui, he nīnau, aia i hea ka wai a Kāne? He ui, he nīnau hou, aia i hea ke aloha no ka wai a Kāne? Ke aloha no nēia ʻāina? Aia kā i ka pūʻali koa o ʻAmelika? ʻO ia nā nīnau koʻikoʻi loa. He moʻolelo kēia no ka wehewehe pono ʻana i ke kūlana maoli o ka hana a ka poʻe i kūkala mai na lākou nō e hoʻomalu iā Kapūkakī, ʻo ia hoʻi ʻo Red Hill. Ma lalo naʻe o ko ka pūʻali koa ʻAmelika malu, ua hana ʻino nō, ua hana me ka noʻonoʻo ʻole, a kulu ihola kekahi wai ʻē i lalo o ka ʻāina o Kapūkakī ma ka piko o Oʻahu. He wāwahie hēkī ka mea i kulu mai loko mai o nā pahu nunui. I ia manawa like ua komo ua wāwahie nei i ka wai e inu ʻia e ka lehulehu e noho ma ke kahua pūʻali koa, he weliweli nō. I ka mahina ʻo Nowemapa, makahiki 2021, ʻakahi a kulu ka wāwahie ma ke kahua pūʻali koa ma Kapūkakī. I lalo lilo nō o ka ʻili honua, ua waiho ‘ia he mau pahu e ka pūʻali koa a mai laila mai nō ke kulu ʻana o ia wāwahie. Ma kahi o 1000 kālani ka mea i kulu. I ia manawa, wahi a ka luna o ka pūʻali koa ʻAmelika, ʻaʻohe mea a kākou nei e hopohopo ai. Ma ia mau ʻōlelo hōʻoia i hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohūnā ʻana i kekahi pilikia nui loa. I nā lā ma hope mai, ua loaʻa i ka poʻe i noho i laila he wai inu ʻē loa. Wahi a kekahi mau kānaka i noho ma kahi o Aliamanu, Puʻuloa, a me Mānana, ua hele a hahauna ke ʻala o ia wai inu, like nō me ke kakalina. Ke inu ʻia ua wai nei hele a maʻi. Nui ka poʻe i kūpaʻa i mua o ka pūʻali koa a hoʻokoi i nā luna e hoʻoponopono i kēia pilikia o ka wai! A ma ia manawa i wehewehe ʻia ai kēia pilikia ʻino loa. I loa nō a huʻe ʻia kēia nūhou, pakū ka lāhui i ka ukiuki. Kupu aʻela nā ʻōlelo mauhala a kūpaʻa hoʻi ka lāhui i mea e hōʻike ai i ko lākou inaina. Na ka pūʻali koa ʻAmelika nō ia hana ʻino. I kēia mau lā, mau nō kēia pilikia, i loko nō o ka hoʻohiki a ka pūʻali koa e hoʻopau i ka waiho wāwahie ma lalo o Kapūkakī. ʻŌlelo ʻia ma ka nūpepa Hōkū Buletina, he makemake ko ka pūʻali koa e waiho i nā pahu wāwahie no ka wā e hiki mai ana. ʻAʻole kā hoʻi! Aia ke kahua pūʻali koa ʻAmelika ma luna o ko Oʻahu aquifer . Na kēia mea koʻikoʻi e hānai aku i ka poʻe pau loa o Oʻahu nei i ka wai inu! ʻO kēia ka mea pūʻiwa loa. Eia kekahi, ʻaʻole kēia hanana ʻo ka manawa mua o ke kulu ʻana, ua hoʻomaka ke kulu ʻana o ka wāwahie i ka makahiki 1947! A mau nō ke kulu ʻana ma waena o nā makahiki a pau i hala. Na kēia mau hana pono ʻole e hōʻike i ka nānā ʻole o ka pūʻali koa ʻAmelika i ka poʻe Hawaiʻi, ke ola o ka ʻāina, a me ka poʻe i hoʻomalu ʻia e lākou! Like nō ka hūnā ʻia ʻana o kēia hanana nei me kā ka pūʻali koa ʻAmelika i hana ai ma Kahoʻolawe. Luʻuluʻu nō kēia wahi mea kākau i ka hewa i hana ʻia i ia moku. ʻO ka pepehi nui ʻia ʻana o Kahoʻolawe e nā pōkā pahū ā nalowale ke ola o ia ʻāina nani, na ka pūʻali koa i hana pēlā. E ka lāhui ē, e makaʻala kākou i ka hūnā hewa ʻana a ka pūʻali koa ʻAmelika, me he mea lā ua poina ʻia ka moʻolelo o Kahoʻolawe. Ua hala hoʻokahi makahiki, ʻaʻole nō i poina ʻia ka hana ma Kapūkakī. ʻAʻole kakou e ʻae i ka mau ʻana o kēia pilikia nei i ke ʻaoʻao ʻike ʻole. Na kākou ke kuhikuhi ʻana i ka hana hewa a pēlā nō ka hoʻomau ʻana i ka pono o ka ʻāina. Inā ʻaʻole kākou e kuhi i ka hewa e hana ʻia nei ma ko kākou ʻāina, e pau ana ke ola o ka lāhui. E pā ikaika ʻia ka pepeiao o ka lehulehu i ua pilikia nei ā hemo. © Kūpono Achuela 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope E Mālama iā Lēʻahi! Yuko Uchida 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa aloha o Lēʻahi! Hīmeni mau ʻia ke mele ʻo “Kaimana Hila” e nā puʻukani he nui. He mele kaulana ia i haku ʻia e Charles E. King. I ke mele ʻo “Kaimana Hila,” hīmeni ʻia, “ʻIke i ka nani o Kaimana Hila / Kaimana Hila / Kau mai i luna.” Ua piʻi pinepine naʻe ka poʻe kahiko i luna o Lēʻahi e like me ka poʻe i kēia manawa? ʻAʻole paha, a leʻaleʻa ke kanaka kahiko i ka nānā wale ʻana nō iā Lēʻahi, e like me kēia mele. No ke kaulana loa o Lēʻahi, nui nā mea kipa i kēia manawa, a nui nā hihia o laila. He wahi nūhou kaʻu e pili ana no ka mālama ʻana i kēia puʻu kaulana. No kona nani i kipa nui ʻia ai ʻo Lēʻahi e ka nui lehulehu. Akā, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻāina ma luna o ka mauna. Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, loaʻa ka hihia i ka mauna. ʻEhia kānaka e piʻi i ka puʻu ʻo Lēʻahi i hoʻokahi lā? He ʻeono kaukani kānaka i kipa mai i ka lā hoʻokahi! Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, hele a lepo ka ʻāina. ʻEhia kānaka i hoʻopakele ʻia e ka hui kōkua ma Lēʻahi? Nui ka poʻe i hoʻopakele ʻia ma laila, no ka mea, hele lākou me ke kuleana ʻole. Pilikia nō hoʻi i ka lāʻau ulu hewa. Inā lawe nā mea piʻi puʻu i kekahi hua kanu i ko lākou mau kāmaʻa, lū ʻia paha ka hua kanu o ka lāʻau haole ma luna o ka mauna. ʻAkahi nō a kūkala ʻia kekahi lula hou e pili ana no Lēʻahi. I Mei 2022 i kūkala ʻia ai kēia lula. Ma mua o kēia lula hou, ua uku ka mea kipa i hoʻokahi kālā ma ke ʻano he uku komo. Inā piʻi ka mea kipa iā Lēʻahi i kēia manawa, uku lākou i ka ʻelima kālā. Akā, ʻaʻole uku ke kamaʻāina o Hawaiʻi nei. He lula hou hoʻi kēia. Ma lalo o kēia lula hou, e hoʻopaʻa ka mea piʻi puʻu i manawa e kipa ai iā Leahi. Inā he kamaʻāina, ʻaʻole koi ʻia ka hoʻopaʻa manawa ʻana. A pipiʻi ka uku no ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa ma hope o ke kūkala ʻia ʻana o ka lula hou, no ka mea, nui nā kaʻa a me nā kaʻa ʻōhua o nā mea kipa. Inā pipiʻi ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa, emi ka nui ka poʻe e hele i Lēʻahi. ʻAe au i kēia mau lula hou no Lēʻahi. Ma hope o ka hoʻouna ʻana i kēia lula hou, ʻaʻole ʻike ʻia ka poʻe he nui a lehulehu ma luna o Lēʻahi. Ua emi nō hoʻi ka poʻe i hoʻopakele ʻia e ka hoʻopakele ola ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka lula hou. E ka mea heluhelu, e mālama kākou iā Lēʻahi!ʻĪ mai kaʻu kumu hula, “Inā aia ka ʻōpalapala ma ka mauna, e hoʻomaʻemaʻe kākou i ka ʻāina.” A, ʻī mai nō hoʻi ʻo ia, “Makemake ʻoukou e piʻi i ka mauna? No ke aha? Inā makemake ka poʻe e piʻi i ka mauna, e kūkulu ʻia ana ke alanui ma luna o ka mauna! ʻAʻole kūpono kēlā hana.” Nui nā hihia ma ka mauna, akā hiki iā kākou a pau ke kōkua. No laila, e hoʻomaʻemaʻe i ko kākou mau kāmaʻa ma mua o ka piʻi ʻana i nā mauna. E ʻohiʻohi ʻōpala. Nui ka ʻōpalapala o ke alanui ma luna o nā mauna. Inā hiki iā kākou ke hoʻoikaika kino i ko kākou hale a i ʻole ka hale haʻuki, mai kipa i nā mauna no ka hoʻoikaika kino ʻana. Inā makemake ʻoukou e nānā i ka ʻikena uʻi, nani nō hoʻi ka nānā ʻana i nā mauna mai kou wahi. Ma mua o ka hāliʻi ʻana o ka maʻi Covid, ua piʻi au i Lēʻahi i kēlā a me kēia mahina. Inā aia ka ʻōpalapala ma luna o ke ala ma Lēʻahi, hoʻomaʻemaʻe au. I koʻu manaʻo, he hana pololei kēia mau hana i Lēʻahi i kēlā manawa. Akā, ua aʻo mai au i koʻu hewa i kēia manawa. Inā piʻi pinepine au i Lēʻahi, loaʻa paha nā hihia ma laila. No laila, ua noʻonoʻo hou au, pehea e mālama ai iā Lēʻahi, no laila, ua koho au e piʻi ʻole hou i Lēʻahi. E nānā kākou i Lēʻahi mai ko kākou wahi e like me ke mele ʻo "Kaimana Hila." E mālama kākou iā Lēʻahi! © Yuko Uchida 2022 na Yuko Uchida ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻAʻohe Hala ʻUla o ka Pō Makana Gomes 4 Kēkēmapa 2023 He leo heahea mai ka poʻe o Puna maka kōkala i ka hikina a hiki aku i ka poʻe kuawehi i ka ulu hala ʻo Kahaʻipū ma ke komohana. Aloha nō kāua e ka hoa makamaka heluhelu i hiki mai nei i mua o kēia wahi nūpepa. Eia hou ka leo o kekahi polohīnano e kūkala ana i mua ou me ka wehewehe hou ʻana i mau mea no ka unala lauhala hoʻi. Ua minamina kā hoʻi ka hala ʻana o nā ʻike hohonu o ka unala lauhala, akā e hoʻolaha ana kēia polohīnano i nā mea aʻu i aʻo ai mai ka waha mai o kuʻu poʻe kumu. E laʻa, nā akua o ka unala lauhala, nā inoa o nā pūhala kaulana, nā māhele o nā lau, nā piko, nā hoʻoheno, nā kaila o ka ulana ʻana, a pēlā wale aku. ʻO ia nō, ʻo Kāʻeo Izon, ke kumu hoʻi o nā hui unala lauhala ʻo ʻAla Hīnano a me Waianuhea o ka pua hala a me C. Pueo Pata, ke kahu hoʻi o ua mau hui nei. E like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna aʻe nei, ʻaʻole hala ʻula i ka pō. Inā maopopo ʻole iā kākou nā ʻike hohonu o kēia ʻoihana ʻoi loa o ka makamae, pehea lā kākou e mahalo ai i kona mau hiʻohiʻona? No laila e ka makamaka heluhelu, e heluhelu mai i kēia pule no ka poʻe unala lauhala. Na C. Pueo Pata i haku i kēia pule aʻu e kālailai ana. Ua ʻako ua ʻo Pueo i nā ʻike ʻāhui hala like ʻole, ʻokiʻoki ʻia a ʻoi, a laila kui ʻia a paʻa ihola me he lei ʻaʻala hiehie lā ke nānā aku! ʻO kekahi kumu o kāna haku ʻana i kēia mele pēia, ʻaʻole nui nā oli a me nā pule unala lauhala i ili maila i luna o kākou i kēia au. He aha ke kumu o kēia hoʻīli ʻole ʻana mai i ia mau ʻano pule? Maliʻa paha, ua pau kēia ʻike i ka nalowale ma muli o ke kālele manaʻo, ʻo ia hoʻi, aia nō ke ola i ka hana. Me he mea lā, ʻo ka maiau o ka lima ka mea nui, ʻaʻole i nānā ʻia ke kāpulu o ka naʻau. E uhi ana ka wā i hala i nā mea i hala. Mahalo hoʻi au i kēia māhele i hoʻopaʻa naʻau ʻia e ka poʻe kūpuna. E laʻa, nā ʻano piko, nā ʻano hoʻoheno, me nā ʻano hana ʻokoʻa, ʻo ia hoʻi, nā hana i kō i ka lima. Akā, ua hiki iā kākou ke hānai hou i ia mau māhele o ka noʻonoʻo ma nā ʻike i waiho maila ma loko o ka nūpepa, a ma loko hoʻi o nā inoa ʻāina kekahi. No laila, hoʻomaka kākou ma paukū mua o nei pule, ma nā māhele o ke poʻo lauhala i helu ʻia ma ka pule a Pueo Pata i haku ai ma ka lā ʻumikūmāono o Novemaba i ka M.H. 2019. Ua kapa ʻia ʻo “He Pule No Ka Poʻe Ulana Lauhala.” ʻOiai, he pule kēia no ka poʻe ulana lauhala; hoʻomaka aʻela ʻo ia me ke kuhi ʻana aku i nā māhele o ka lau mai ka muʻo a i ka polohīnano. ʻO ia hoʻi mai ka piko o ke poʻo, a i waho. Penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He muʻo, He ʻao, He pūʻawa, He pūkani, He ʻiokoʻo, He koʻo, He pili lāʻele, He lāʻele, He paʻilauʻula, He polohīnano– He lau mai nō. E like me kaʻu i wehewehe ai i kēlā mahina i hala aʻela, na ʻOhiʻohikupua i hoʻolako mai i nā lako āpau e pono ai ka mea ulana lauhala. No laila, he kūpono ka hoʻomaka ʻana me kona inoa. Pēlā nō kā Pata hana ma ka hoʻomaka ʻana o kēlā me kēia paukū i mea e kūpinaʻi ai ka inoa ʻo ʻOhiʻohikupua. He kuleana a he hana ko nā māhele lau āpau. Ua hiki ke hoʻohālike i kēia mau māhele o ka lau me ka māhele o ke ola kanaka. ʻO ka muʻo hoʻi ka wā pēpē a ke ulu aʻe a oʻo mai, ʻo ia ka wā ʻiokoʻo. Ke ʻelemakule a luahine maila, ʻo ia ka paʻilauʻula me ka polohīnano hoʻi. Ke hele ʻoe i ka ʻohi lauhala ʻana ma kahi wahi, makaʻala a makawalu hoʻi i ke aka o ka pūhala me ke ola o ke kanaka. Inā he muʻo ʻoe ʻaʻohe mea e hoʻopalekana aku iā ʻoe. ʻAʻohe ona kōkala. ʻAʻohe ona ikaika. ʻAʻohe ona leo. Me he mea lā he pēpē maoli ʻo ia. Aia nō a oʻo maila ka lau me ke kōkala, ʻo ia ka wā e ulu maikaʻi ai ka lau. Me he kanaka lā e oʻo ana ka noʻonoʻo. Ma ka paukū ʻelua helu papa ʻia nā papa o Kahiki. E laʻa, “Kahikikū a me Kahikimoe.” Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua me kona ulu ʻana mai lalo mai o ke kai ma Kahiki? He maʻamau kēia hea ʻana i nā papa ma ke oli a ma nā mele Hawaiʻi hoʻi. Ua hōʻike ʻia ka pilina me ʻOhiʻohikupua i kona kupu mua ma Kahiki. ʻO ka paukū ʻalua, hoʻomaka ana penei: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I Kahikikū– I Kahikimoe, I Kahikiikapapanuʻu– I Kahikiikapapalani, I Kahikikapuihōlanikekuʻina– He ʻuluʻulu mai nō. ʻIke paha ʻoe i kekahi mau hua ʻōlelo pili i ka ulana? Pehea ʻo Kahikikū me Kahikimoe. Kohu mea lā, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ke kū ma ka unala ʻana ma kona ʻano he kāne ma o ka huki mālie ʻana i ka ʻaoʻao ʻākau. Ma ka ʻaoʻao o ka moe, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ka moe ma kona ʻano he wahine ma ka moe mālie ʻana ma waena o nā kū. Eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hoʻokaʻawale i ke ʻano o kū a me hina, aia nō lāua ma kahi like i loko ou a i loko hoʻi o ka hana kekahi. Ua hoʻohālikelike ʻia hoʻi kēia me ke ʻano o ke kanaka. Pēlā nō ma ka unala ʻana, ke huki mai i nā moe i ka ʻaoʻao o nā kū, e kīkeʻekeʻe auaneʻi kāu ala e ulana ana, ʻo ia nō ʻoe ʻo ke ala nui o Hana ma Maui ala. ʻO kēia ka paukū ʻakolu, penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– ʻUmiki ʻia ʻo Pele, Lānia e Pele, Hukia e Pele, Hoʻoleia e Pele, Ulu iā Pele ma Hawaiʻi nei–He loaʻa mai nō. He mea kēia paukū no ka poʻe ulana lauhala e hoʻomaopopo ai i ka moʻolelo o ka unala lauhala. I mea aha i hoʻokomo ai ʻo ua Pueo i kēia mau lālani e pili ana iā Pele? Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo aʻu i hōʻike ai i ka mahina i hala aku nei, ʻike akula kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i kāna hoʻohihia ʻana iā Pele. Pehea kou manaʻo no kēia mau hua ʻōlelo? Kau nō ka manaʻo i ka manaʻo nui o ka moʻolelo, i ka hoʻolei ʻia ʻana o nā poʻo lauhala e Pele. ʻUmiki ʻia nō ʻo Pele e nā kōkala o ʻOhiʻohikupa. Ua lānia o Pele i nā lau a hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. E alia iki kākou a, e wehewehe i kēia huaʻōlelo i puka i luna aʻe nei. ʻO lānia, pili i ka moʻa ʻia ʻana o nā lauhala ʻōpiopio i ke ahi a i ʻole ma luna o nā nānahu. Ma hope pono o ka lānia ʻia e Pele, ua hukia nā lauhala e Pele. A laila hoʻoleia nā poʻo hala e Pele. Ua ulu nō iā Pele ma Hawaiʻi nei. Pēlā nō e hoʻolako ʻia ai ka poʻe unala lauhala Hawaiʻi i nā lauhala e pono ai ka unala lauhala ʻana. I kēia manawa, haʻalele kākou i kēia paukū ʻekolu no ka nānā ʻana i ka paukū ʻeha piha i nā ʻōlelo noʻeau. Aia nā ʻōlelo noʻeau he nui ma ka paukū ʻehā. I mea aha ka ʻōlelo noʻeau? Eia ka waiwai o ka manaʻo Hawaiʻi i loko o ia mau ʻōlelo noʻeau i mea e hōʻike aku ai i ke kuanaʻike o ka ʻāina, a me nā mea kūlohelohe o ke ao Hawaiʻi. Pēia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I ka ua pehi hala o Hāmākua, He paʻipaʻi mai nō; I Puna maka kōkala, He kīhae mai nō; I nā hala o Kahuku, ʻau i ke kai, He hoʻoluʻu mai nō; I ka hala māpu ʻaʻala o Ūpēloa, He holoi mai nō; I ka hala o Pōhākaʻa, He pōkaʻa mai nō; Pā ka Mololani i Kuaaʻohe, He kō mai nō; ʻOʻoi nā kui i ʻOpihikao, He mauʻu mai nō Hū wale aʻe ka nani i kēia paukū ma o nā aka o nā ʻōlelo noʻeau! Nani maoli nō. Aia nō i Hāmākua ma Maui ka ua pehi i ka ʻāhui hala a lohe ʻia ka paʻipaʻi o ka ua i ka hala. Ma Puna waiho ʻia ka piko o ka pēpē i loko o kekahi pūhala i mea e ulu ai kona lihilihi maka me ke ʻano milo o ke kōkala lauhala. Aia i Kahuku ma Oʻahu mokupuni, nā pūhala kokoke i ke kai a hoʻoluʻu ʻia mai nō e ka ʻehu kai. Hoʻomākaukau ka poʻe o Kahuku i nā lauhala me ka hoʻoluʻu koke i ka lauhala i loko o ka wai i mea e hoʻopalupalu ai i ka lauhala. ʻO ka lauhala kokoke i ke kai ka makemake a kekahi poʻe unala no ka mea aia ka paʻakai i loko, akā ʻo ka lauhala o ke kuahiwi kaʻu i makemake ai. Kaulana loa ʻo Hilo i ka lauhala, a ʻo Ūpēloa kekahi wahi i loko o Hilo me ka hala māpu ʻaʻala i ka ihu. Mai hea mai kēia māpu ʻaʻala? Mai ka ʻāhui hala? Mai ka ʻaʻala o ka hīnano? Pehea kou manaʻo? Aia nō a palupalu ka lauhala, hiki ke holoi i ka lau a ūpē. Aia ma Pōhākaʻa, Hawaiʻi ka hana pōkaʻa i ka lauhala. Kapa aku kekahi poʻe i kēia kaʻa ʻana o ka lauhala he pōkaʻa, pōʻala, a i ʻole kūkaʻa. Ma ʻOpihikao kahi i hoʻokumu mua ʻia ai ke koe lauhala e kekahi kaikamahine. Aia ma ka Nupepa Kuokoa , Buke 18, Helu 20, 17 Mei 1878 ka ʻatikala i puka ai kēia ʻōlelo no ua kaikamahine nei. Mau nō kā kākou hoʻohana ʻana i kēia ʻano koe no ka hoʻolako ʻana i nā mauʻu! Me he mea lā, he kaʻina hana kēia paukū mai ka ʻohi ʻana i ka lau ā i ke koe ʻana i nā lau. E ka makamaka heluhelu, ʻaʻole au e kaulaʻi i nā iwi i ka lā, no laila e kāpae aku ana au i ka paukū ʻehā, ʻeono, me ʻehiku. No laila, ua hiki mai kāua i ka paukū hope loa, ʻo ia ka paukū ʻewalu. Mōakāka paha kēia paukū hope loa, a eia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He lako, He pono, He loaʻa, He ola, He palalauhala, He haumakaʻiole, He kau i ka puāneane mai nō. Noa, lele wale aku lā! Ma mua o koʻu hoʻokuʻu ʻana iā ʻoe, e ka makamaka heluhelu, he manaʻo hope loa ko kēia polohīnano e kūkala ai. I mea aha koʻu wehena i kēia pule? I mea e hohonu ai ka ʻike o kahi e ulana pāpale ana ma waho aʻe o ka hana lima wale nō. Aʻo maila au mai kaʻu kumu, ʻo ka hoʻomau ʻana a me ka hoʻoholomua ʻana ka mea nui o kēia hana noʻeau makamae. ʻAʻole ia no ke kūʻai aku a hoʻokiʻekiʻe iā ʻoe iho. He pū hala aʻa kiolea. Inā pēlā ke kumu o kou ulana ʻana, pohō a lapuwale ʻoe. ʻO ka mea koʻikoʻi, he oli hou kēia, eia naʻe, kahiko kēia mau wahi i helu ʻia e Pueo Pata. No laila he hōʻailona ia me ka hoʻonui ʻana i ka ʻike me nā hua ʻōlelo pili i ia hana. He wahi leo mahalo kēia iā Kāʻeo Izon kaʻu kumu a me Pueo Pata, ke kahu hoʻi o kaʻu hui. ʻAʻohe hana a Kauhikoa, ua kau ke poʻo i ka uluna. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii ko mua ko hope

< hoʻi hope Nūioka Kekuaokalani Nakahara 15 ʻOkakopa 2021 E nā hoa mākaʻikaʻi o ka honua nei puni i nā ʻano nani like ʻole o ka ʻāina, aloha nō. Ma ka lā 15 o Mei haʻalele māua ʻo koʻu ʻohana iā Oʻahu e hele ai i Nūioka. Ma laila nō ke kula nui a koʻu kuaʻana e hele ai. Noho ʻo ia ala i Brooklyn. Kipa aku mākou iā ia no ka mea ua puka kula ʻo ia ma ka hopena o kēlā kau kula kupulau. ʻOiai he hanana nui kēia na ka haumāna, ua makemake e pāʻina pū me ia, no laila ua hele ka ʻohana i ka hale kūʻai e kiʻi aku i nā pono no ka pāʻina Hawaiʻi i hiki i kona poʻe hoa haole ke hoʻāʻo i nā ʻono o Hawaiʻi, ʻo ka poi ʻoe, ka poke ʻoe, ka laulau ʻoe, ka lūʻau heʻe ʻoe, a pēlā wale aku. Ua hoʻokomo ʻia nō i loko o ka pahu hau i mālama ʻia ai ka ʻai. Lele aku mākou i Nūioka. Ke hōʻea aku i ka hale o koʻu kuaʻana, hoʻomākaukau ʻia ka mea ʻai a kono ʻia nā hoa e pāʻina pū me mākou. Hoʻāʻo lākou i nā mea a pau loa a ua leʻaleʻa ka hoʻokāʻau ʻana. Pau loa ka puaʻa kālua i ka ʻai ʻia, ʻo ia kekahi o nā punahele a lākou. ʻAʻole i makemake nui ʻia ka poi a me ka lūʻau heʻe, akā i koʻu manaʻo ʻano ʻē ia mau mea ʻai i ka poʻe haole. Mea mai kekahi, “Kohu like ka lūʻau heʻe me ka luaʻi," ʻo ko mākou ʻakaʻaka wale akula nō ia. Wahi a lākou ala, ʻo ka poke ka helu ʻekahi o nā ʻono. Ma muli hoʻi kēia o ka maka o ka iʻa i lawe ʻia. Lua ʻole ka maikaʻi o ka iʻa ma Hawaiʻi, koe paha ko Iāpana. Mahalo ʻia ko lākou wiwiʻole i ka hoʻā’o ʻana i nā mea a pau loa. ʻŌlelo mai lākou, e aho e hele i Hawaiʻi i hiki ke ʻai i nā mea ʻai ʻono he nui loa! ʻO ke kaʻakōnelo, he mea ʻano ʻē i ka poʻe noho ʻailana no ka mea ʻaʻohe mea like ma Hawaiʻi nei. ʻO kēia kaʻa, aia ke kahua kaʻa ma lalo iho o ke ala nui. E iho ʻoe i lalo o ka honua, komo i kekahi ana puka, a i laila nō nā kaʻa. Ma Nūioka, nui ka poʻe e eʻe ana i luna o nā kaʻakōnelo ma muli hoʻi o ka nui o ka poʻe e noho nei ma ke kūlanakauhale. No mākou poʻe eʻe ʻole i ke kaʻakōnelo naʻe, he mea ʻano hoʻomakaʻu nō ia no ka nui o nā hōʻailona, a me ka nui o nā ʻano kaʻa like ʻole e hōʻea ana i ke kahua. ʻAno laki hoʻi mākou no ka mea ʻo koʻu kuaʻana kai alakaʻi mai i ka ʻohana ma ke kaʻakōnelo. Ua hele a kamaʻāina loa ʻo ia i ke ʻano o ka holoholo ʻana ma Nūioka i kona noho ʻana i laila. Akā, ke kuhihewa kekahi a eʻe ma ke kaʻa hewa, hū akula i kula. I kekahi lā i paʻahana ai koʻu kuaʻana ma ka hana, ua makemake mākou ʻo koʻu mau palala e holoholo i Queens no ka mea, nui nā hale kūʻai maikaʻi ma laila. Iho akula mākou i ke kahua kaʻakōnelo, nānā aʻela i nā hōʻailona, eʻe akula ma ke kaʻa, hōʻea akula i Queens. Ma Queens ua hele wāwae mākou i nā ʻano hale kūʻai like ʻole, a me nā hale ʻaina e ʻai ai i nā ʻano mea ʻono like ʻole. Ua kūʻai ʻia nō he paipika no ka hoʻokahi wale nō dālā! Ke piha hauʻoli a māʻona ka ʻōpū, piʻi aʻela ka luhi o ke kino. Hoʻi hou akula i ke kahua kaʻakōnelo a eʻe ma luna o ke kaʻa, a noho wale a nānā i ke kelepona. Ua hala ʻē nā kahua he nui loa ma mua o ko mākou hoʻomaopopo ʻana, ke holo nei mākou i kahi mamao loa mai Brooklyn aku! Lohe ʻia ka leo wahine ma ke kaʻa e kūkala ana i kahi i hōʻea ai ke kaʻa, a lohe ʻia, “1st Ave, Manhattan.” Auē! Aia ka pono ʻo ka haʻalele i ke kaʻa a kakali i ke kaʻa e hoʻi pololei ai i Brooklyn. Noho wale no iwakālua minute a hōʻea mai ke kaʻa e hoʻi ai. A laila eʻe mākou i ke kaʻa ponoʻī a hoʻi i ka hale o koʻu kuaʻana. No laila e ka mea heluhelu, eia au ke paipai nei iā ʻoe, e kipa nō i ka ʻāina mamao e ʻimi ai i nā nani o ka ʻāina, e paʻi kiʻi i nā mea kupanaha i ʻike ʻole ʻia ma ka home, a e hōʻaʻo i ka mea ʻai hou i kamaʻāina ʻole iā ʻoe. Eia hoʻi, e makaʻala i kahi e hele ai o pae ʻoe i kula! © Kekuaokalani Nakahara 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope I Wai Noʻu Kaʻula Kauikeaokea Krug 30 Ianuali 2022 I ʻike ʻia nō ka nohona o ke kanaka i ka mālama ʻia o ka wai. ʻO ka wai, ʻo ia ke kēpau e pili paʻa ai nā mea a pau o ka honua kekahi i kekahi. I wai e hui ai nā moku, i wai nō e ola ai nā lālā a pau o ke kumu honua. Ola nā mea a pau i ka wai. He wai ko lalo a he wai ko luna. He wai e inu ai a he wai e inu ʻole ai. Ua hemahema a ke hemahema mau nei ka wai inu i ka mālama pono ʻole ʻia e ke kanaka o kēia nohona haole. ʻO nā loina mālama wai o kēlā lāhui me kēia lāhui, ua ʻokoʻa. Ua ʻokoʻa i kahi e noho ai lākou a ua ʻokoʻa pū i ke kuanaʻike. Inā i ʻike ʻia ka wai he akua e ola ai nā mea ola a pau, ʻokoʻa kona mālama ʻia. Inā i ʻike ʻia ka wai he kumu e kāohi ʻia e loaʻa ai ke kālā a me ka mana, ʻokoʻa kona mālama ʻia. I kēia lā, ke ahuwale mai nei ka mālama pono ʻole ʻia o ka wai e ka mokuʻāina a me ka Pūʻali Kaua Moana. Ke puka aʻe nei ke kakalina mai loko mai o nā waihona kakalina a ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika, a kulu hewa i loko o ka waihona wai o Hālawa, Oʻahu. Ke komo ala kēlā kakalina i ka wai inu o nā hale mai Moanalua ā hiki aku i Maunalua. ʻAʻole ia ʻo ka maka mua o kēia ʻano hana hoʻohaumia a ka Pūʻali Kaua Moana, eia naʻe, ke hemahema mai nā haole, nā pūʻali koa, a me nā malihini, ʻakahi a ʻike ʻia “he pilikia nui.” Namunamu ka Hawaiʻi, ʻaʻole ʻekemu. Namunamu ka haole, mokuāhana nā aupuni mokuʻāina a pekelala. Hoʻāʻo maila ka Pūʻali Kaua Moana e hūnā i ka pilikia a ua hoʻi akula ka ʻino a ʻai i kona kahu. Manaʻolana au e lilo ana kēia hihia ʻo ia ke keʻehina nui e kīpeku ʻia ai a e hoʻokuke ʻia ai ka pūʻali koa mai Hawaiʻi aku. I nā lā i hala iho nei, ua kīpehi ʻino ʻia ʻo Hawaiʻi i ka ua ā hālana kūpono ʻole. Hālana i ke aha? Hālana i ke kanaka. ʻAʻole ka ua nui wale nō ʻo ke kumu, ua hālana hoʻi i ka mālama pono ʻole ʻana a ke kanaka. ʻO ka hopena ia o ke kimeki a me nā paipū wai. Hoʻāʻo ka haole e kāohi i ka wai a ʻaʻole hiki. ʻO ke kūlana maoli o ka honua, na ka ʻāina e omo i ka wai a alakaʻi i kahi kūpono. Ke uhi ʻia ka ʻāina i ke kimeki, e hālana hewa ana nō ka wai. Ke hemahema ka mālama ʻana i nā kumu wai o ka honua, hemahema pū nō ka nohona o kānaka. E paio no ka pono o ka wai. ​© Kaʻula Kauikeaokea Krug 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling 1 ʻOkakopa 2020 Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? Pane mai ka hapa nui, “ʻAʻole!” I kēia makahiki, ua manaʻo ʻia e kāpae ʻia ʻo RIMPAC ma muli o ka maʻi ahulau Kolona. Ua kūʻē ke kaiāulu i kēia hanana ma muli o ka laha ʻana aku o ka maʻi a me ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina. Ua huliāmahi ke kaiāulu ma o ka peʻahi ʻana i nā hōʻailona, a me ka ʻohi ʻana i ka 12,000 a ʻoi mau pūlima ma luna o kekahi palapala hoʻopiʻi. Eia naʻe, ua hoʻopaneʻe wale ʻia ʻo RIMPAC mai ka mahina ʻo Iune a i ʻAukake. Ahuwale ka manaʻo o ke aupuni noho hewa, ʻoi aku paha ke koʻikoʻi o ka hoʻomaʻamaʻa kaua ma mua o ke ola pono o ka mokuʻāina. I kēia makahiki, ua hoʻoneʻe ʻia ka hoʻomaʻamaʻa. Ma ka moana wale nō i noho ai ka pūʻali koa no ka hoʻēmi ʻana i ka papaha o ka laha aku o ka maʻi. A ma ka moana wale nō, i kī ʻia aku ai he ʻumi kūmākolu mau pōkā, he 1,000 puni o ke kīpū nui, a he 16,000 puni o ke kīpū iki. Pehea ke ʻino inā ua hōʻā ʻia nā mea kaua ma ka ʻāina kekahi? ʻEhia ka nui? He aha ia mea ʻo RIMPAC? Ma ka laulā, he māmala i hoʻopokole ʻia no ka Rim of the Pacific Exercise. I kēlā me kēia makahiki he ʻelua, kipa mai nā pūʻali koa mai nā ʻāina like ʻole a puni ka honua iā Hawaiʻi nei, no ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana i nā “pāʻani kaua.” Ua hoʻomaka mua ʻia kēia hanana i ka makahiki 1971, a holo mai nō a hiki i kēia au. ʻOkoʻa nā wahi ʻāina i komo pū i loko o RIMPAC i kēlā me kēia puni e laʻa ʻo Nūhōlani, ʻo Iāpana, ʻo Kanakā, a ia mea aku nō. Ma ia mau pāʻani, kī ʻia nā mea hoʻopahū i ka ʻāina, a hoʻolele ʻia nā mea pākī e pīholo ai nā moku kaua, i mea kēia i hele ai a maʻa lākou i ka hana kaua. Wahi a ka pūʻali kaua moana, ʻaʻohe mīkini hoʻomeamea i ʻoi aku i ka mea maoli no laila, kūpono paha kēia hana a lākou. ʻO ia ka manaʻo o ka poʻe ʻaihue ʻāina! ʻO kekahi poʻe haole, ʻokoʻa loa ko lākou pilina i ka ʻāina, ʻokoʻa ko kākou. He mea ia no ka lawe wale ʻana, - ola ka ʻāina i mea e mālama ai iā lākou kānaka a ʻaʻohe mea e hoʻihoʻi ai. ʻOiai ʻaʻole i like ka pilina i ka ʻāina, ua ʻae ʻia ka noho nani a me ka hōʻeha ʻana iā ia. He mea waiwai ʻole ka ʻāina no lākou, ma waho paha o ke kūʻai aku, kūʻai mai. ʻO kēia hana holoʻokoʻa ʻo RIMPAC, he hana e hoʻohaumia i ka ʻāina. ʻO ia hoʻi, ke hoʻomaʻamaʻa nā moku kaua, hoʻokuʻu ʻia he kiʻina leo kiʻekiʻe e hoʻopilikia ai i nā iʻa. Kapa ʻia kēia kiʻina leo he sonar. Ma ka paukū ʻehiku o ka Endangered Species Act, (ESA) koi ʻia ka pūʻali koa e noi i palapala ʻae e holo kā lākou hoʻomaʻamaʻa ʻoiai ʻaʻole hiki ke alo aʻe i ka make ʻana o kekahi mau lāhulu ʻane halapohe. A wahi a ka National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), noho nā honu, nā sila, a me nā kolohā ma kai ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi, no laila pono e makaʻala ʻia ka moana a puni ka pae ʻāina. A ʻo ia hoʻi kahi e holo nei nā hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū moku kaua (SINKEX). I ka makahiki 2014, ua ʻaʻe ʻo RIMPAC i ka Endangered Species Act (ESA) ma muli o ka loaʻa ʻole o ka palapala ʻae iā lākou ma mua o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka moana i kahi o nā lahulu ʻane halapohe. ʻAʻole lākou i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻaʻe ʻana i ka ESA. A he hoʻokahi wale nō laʻana kēia o ka ʻaʻe kānāwai i maopopo i ka lehulehu, a he mau mea hou aku paha. Na wai e hoʻopaʻi ana iā lākou? Na lākou ke kuleana hoʻokō kānāwai. ʻAuamo lākou i ke kuleana e hoʻopalekana aku i ka poʻe makaʻāinana. Eia naʻe, ʻo wai lā hoʻi ka mea i mālama ʻia? ʻAʻole loa ka poʻe Hawaiʻi! A ʻaʻole loa hoʻi ʻo Papahānaumoku! Me he mea lā ʻae ʻia kēia mau hana i loko nō o ka ʻaʻe ʻana i ke kānāwai. ʻAʻole loa kēia ʻo ka manawa mua. Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki loa mai i kēia wā ʻānō, ua like ka lauana. I loko o ko ka pūʻali koa noʻonoʻo, ua hiki nō ke hoʻomau i kēia mau hana ʻoiai ʻaʻohe kanaka e hoʻopaʻi ana iā lākou. Ma waho aku o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻoweliweli pū ʻia nā wāhine. Ma nā mahina e kū ai ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kau wela, ʻike ʻia ka hoʻomāhuahua ʻana o ka lawepio a me ke kālepa ʻana aku i nā wāhine. A ua ʻike ʻia nō ma nā wahi like ʻole i noho nui ai ka pūʻali koa. He mea maʻamau ka hōʻeha a me ka hoʻoweliweli ʻana aku i nā wāhine ma ia mau wahi. Kohu like ke kino o ka wahine me ka ʻāina. He mau kinolau ia no Haumea, ʻoiai hānau ka ʻāina, a hānau hoʻi ka wahine. No laila pūlama ʻia ua mau kinolau nei o kahi akua i aloha nui ʻia. Eia naʻe ma ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻae ʻia kēia mau mea. ʻAʻohe hoʻopaʻi. Me he mea lā ʻaʻole i lawa ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa, ua pono e hōʻike pū ʻia ka lima ikaika e kāohi ana i nā pūʻao o ka lāhui. “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” Na ʻIokepa Nāwahīokalaniʻōpuʻu kēia ʻōlelo e hōʻike ana i ke koʻikoʻi a me ka pilina hoʻi o ka ʻāina me kākou. He kupuna, he akua, he mea aloha nui ʻia. Hoʻohaumia ʻia kēia pilina i ka noho mau ʻana o ka pūʻali koa ma Hawaiʻi nei. Ke pani hakahaka ʻia nei nā inoa ʻāina me nā inoa haole, nā moʻolelo wahi pana me nā moʻolelo o ka ʻāina ʻē, a hoʻokaʻawale ʻia ke aliʻi mai kākou aku, kona kauā. A i loko nō o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻohaumia pū ʻia ke kanaka. He kuleana ko ke kanaka i ka ʻāina, a he kuleana ko ka ʻāina i ke kanaka. He ola ko laila. A inā nāwaliwali ka ʻāina, pēlā nō ke kanaka. He make ka hopena. E nā puʻuwai hao kila, ʻo ka ʻae ʻana i kēia hana e hoʻomau, he kākoʻo i ka i ka noho aupuni hewa ʻana o ko ʻAmerika mā ma luna o kākou. ʻAʻole loa ia he kūpaʻa ma hope o ka ʻāina. E paio kākou no ke kāpae piha ʻana iā RIMPAC. ʻAʻole ma muli o ka maʻi ahulau. ʻAʻole he uku kūpono ka ʻāina, ko kākou kupuna hoʻi, no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ke kaua. Pehea e hōʻike ai i ke aloha i kou wahi kupuna, ʻaʻole loa ma o ka hoʻopahū ʻana iā ia, ʻeā? E hoʻoikaika kākou i ka leo, a e makaʻala kākou i kēia puni e hiki mai ana i ka makahiki 2022. No kākou ka mana e uhaʻi i kēia lima ikaika, waele ʻia ke ala no kākou a paʻa ke kahua i ko kākou poʻe kūpuna i hoʻopakele iā Kohemālamalama. E ala, e alu, kuilima kākou! © Kalehuakea Kelling 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka ʻOhu Lau Lipo o ka ʻĀina Kiana Davis 1 ʻOkakopa 2020 I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina? I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo. Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike. Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo. Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo. ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi. Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē. Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa. © Kiana Davis 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau Maile Wong 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka. Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei. Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai. He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha. ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu. Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani. Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai? ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea. ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole. He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī. © Maile Wong 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. ​© Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope Ua Haʻaheo Kalāheo i ka Lei Mokihana, Ua Wehi i ka Lanakila Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 I ka Mele Manaka o kēia makahiki 2022, ua lawe ka hālau Ka Lei Mokihana o Leināʻala i ka makana ʻoi kelakela o ka hoʻokūkū hula kaulana, ʻo ia hoʻi ka makana no ka hālau helu ʻekahi ma ka hula ʻana. ʻO ka manawa mua nō kēia i eo ai kēia makana lanakila i kekahi hālau mai Kauaʻi mai. A ʻo ka mua nō hoʻi kēia i lilo ai ke eo i kēia mau wāhine keu a ka haʻaheo o Kalāheo. Ua hōʻiliʻili akula ʻo Kumu Hula Leināʻala Pavao Jardin a me kāna mau wahine alo maikaʻi i ka heluna ʻoi loa o ka ʻai he 1,128 no nā hula ʻelua i hōʻike ʻia mai nei ma luna o ke kahua e kaulana nei. No ka ʻaoʻao hula kahiko, ua hula ua hālau lanakila nei i ke mele ʻo Hoʻoheno no ka Poli Lauaʻe. Ua haku ʻia nō kēia mele e ke Kumu Hula Wahinekeouli Pa a ua paʻi ʻia ma loko o Ka Nupepa Kuokoa i ka makahiki 1917. He mele wahi pana nō kēia e hoʻohanohano ana i nā uʻi o Kauaʻi mai Kukuiolono pāka a hiki aku i ke one kani o Nohili. Ua ʻaʻahu nō nā wāhine o nei hālau i nā wehi o Kauaʻi. E kāhiko ana nō i ka pāʻū lāʻī, onaona i ka maile kīkepa, hoʻopē ʻia i ke ʻala o ka lauaʻe, ua lei ʻia nō hoʻi i ka palapalai i wili ʻia me ka lauaʻe hoʻoheno poli. Ua ʻike maka aku nō i nā uʻi o Kauaʻi hemolele i ka mālie. No ka ʻaoʻao hula ʻauana, ua koho ʻia ke mele ʻo Kauaʻi Lana i ke Kai i haku ʻia e ka haku mele kaulana o Hawaiʻi ʻo Robert Uluwehi Cazimero. E like me ke mele kahiko i hula ʻia, ua pili nō hoʻi kā ia nei mele i nā wahi pana like ʻole āna i ʻike maka aku ai ma Kauaʻi. Ua kāhiko haʻaheo ua mau mamo nei o Kalāheo i nā holokū keu a ka poni, ka waihoʻoluʻu kaulana o ia mokupuni. Ua neʻe hoʻokahi lākou mai ʻō a ʻō o ke kahua a puni me he mea lā e mākaʻikaʻi ana i ka moku o Manookalanipō. I ia neʻe hoʻokahi ʻana nō hoʻi, e moani mai ana ke ʻala o ka lauaʻe a me ka maile lau liʻiliʻi i ka ihu. Ua nani wale mai hoʻi kau i ka maka ke ʻike aku. I ka lei ʻana o nei hālau i ka lei o ka lanakila, ua hoʻopuka maila ʻO Brylyn Noelani Aiwohi, he ʻōlapa na ua hālau hula nei, a he lālā nō hoʻi na ka ʻohana Kawaihelani i kona manaʻo me kēia, “He mea nui nō kēia hula ʻana no Kauaʻi a me Niʻihau i mua o ke anaina a puni ke ao. Nui ko mākou aloha no Kauaʻi a me Kalāheo, ko mākou home. A ʻo ia kā mākou i hana ai, ua hōʻike aku nō mākou i ia aloha a haʻaheo hoʻi i mua o ka honua.” Ua haʻaheo maoli nō ʻo Kalāheo a me ko Kauaʻi! Me ʻoukou nō kēia leo hoʻomaikaʻi e nā mokihana anuhea e kui ʻia ai ka lei haʻaheo a me ke lei lanakila o ko ʻoukou kumu hula o Leināʻala Pavao Jardin! Ua ʻike ʻia nō ka nani a me ke aloha o ko ka mokupuni kāʻili lā. Aloha wale ka poli lauaʻe e lana nei i ke kai! © Kaimana Kawaha 2022 ko mua ko hope